Συχνά παρατηρούμε αρνητικές συμπεριφορές στα σχολεία της Κύπρου μεταξύ των παιδιών όπου εμπλέκονται εκπαιδευτικοί, αλλά και γονείς. Παρατηρούνται επιθετικές συμπεριφορές όπως κάψιμο αιθουσών που έχει ως αποτέλεσμα την απειθαρχία του Κύπριου πολίτη σε νόμους και αρχές. Επίσης, η σκόπιμη και επίμονη αντιπαράθεση της πολιτείας με τους εκπαιδευτικούς φορείς, συμβάλλει στην επιδείνωση του προβλήματος.
Παρακινήθηκα να γράψω το άρθρο αυτό, αντικρίζοντας καθημερινά το κοινωνικό αυτό φαιμόμενο, που πραγματικά με ανησυχεί, ζώντας την νοοτροπία και τις νόρμες της σύγχρονης Κυπριακής κοινωνίας ως Ευρωπαίος Πολίτης. Πιστεύω ότι η αιτία του κοινωνικού αυτού φαινομένου και της κοινωνικής στάσης, οφείλεται στη διαχείριση του συναισθήματος.
Σύμφωνα με την επιστήμη της ψυχολογίας, υπάρχουν διάφορες προσεγγίσεις για την ανθρώπινη νοημοσύνη, μία από αυτές είναι και η Θεωρία της Πολλαπλής Νοημοσύνης, κυριότερος εμπνευστής της οποίας ήταν ο Howard Gardner με το βιβλίο του Frames of Mind (Gardner, 2010 ). Πολλοί είναι οι επιστήμονες που ασχολήθηκαν παλαιότερα με το θέμα αυτό με πρωτεργάτη τον Daniel Goleman.
Η Συναισθηματική Νοημοσύνη (ΣΝ) ή Συναισθηματική Ευφυΐα (Emotional intelligence) είναι η ικανότητα του ατόμου να αναγνωρίζει τα δικά του συναισθήματα, αλλά και των άλλων ανθρώπων, να διακρίνει και να αντιλαμβάνεται τα διαφορετικά συναισθήματα και ποιά είναι αυτά, και να χρησιμοποιεί τις συναισθηματικές πληροφορίες για να καθοδηγεί τη σκέψη και τη συμπεριφορά του (Goleman, 2011).
«Η σωστή διαπαιδαγώγηση απαιτεί κάτι παραπάνω από τη διάνοια. Απαιτεί και συναίσθημα.»
Η δομή της συναισθηματικής νοημοσύνης αναφέρεται σε μια ξεχωριστή ομάδα ψυχικών ικανοτήτων, στην οποία τα άτομα αντιλαμβάνονται, εκτιμούν, εκφράζουν συναισθήματα. Χρησιμοποιούν συναισθήματα για να διευκολύνουν τον τρόπο σκέψης τους, κατανοούν τις αιτίες και τις συνέπειες των συναισθημάτων και ρυθμίζουν τα συναισθήματα στον εαυτό και τους άλλους.
Αυτές οι ικανότητες συμπίπτουν καλά με αυτό που έχει χαρακτηριστεί, στην αναπτυξιακή ψυχολογική λογοτεχνία, ως «συναισθηματική ικανότητα» ή «συναισθηματική επάρκεια» (emotional competence), μία ικανότητα που συμβάλλει στην κοινωνική και προ-ακαδημαϊκή προσαρμογή των μικρών παιδιών (Denham, Zinsser & Bailey, 2008). Η Συναισθηματική Νοημοσύνη είναι μία από τις πολλές κατηγορίες νοημοσύνης που χαρακτηρίζουν το ανθρώπινο είδος.
Στη νεότερη του μελέτη το 2002, ο Goleman διακρίνει 4 κύριες κατηγορίες Συναισθηματικής Νοημοσύνης:
• Αυτοεπίγνωση (Self-awareness)
• Αυτοδιαχείριση (Self-management
• Κοινωνική επίγνωση (Social awareness
• Διαχείριση σχέσεων (Relationship management) :
Οι κατηγορίες αυτές δεν είναι κληρονομικοί παράγοντες ή ταλέντα, αλλά επίκτητες ικανότητες (άρα μπορούν να αναπτυχθούν από τον καθένα, αρκεί όμως να το θέλει το άτομο και να το προσπαθήσει). Επομένως, η συναισθηματική νοημοσύνη θα μπορούσε να οριστεί μέσα από δύο είδη νοημοσύνης: τη διαπροσωπική και την ενδοπροσωπική νοημοσύνη.
Με την απόκτηση της ικανότητας της αναγνώρισης των συναισθημάτων των άλλων, δηλαδή την ενσυναίσθηση, το άτομο αποκτά την «ικανότητα» να χτίζει ανθρώπινες σχέσεις και να μπορεί να τις κατανοεί και να τις κατευθύνει με υγιή τρόπο. Πιστεύω ότι πολύ σημαντικό είναι η ενίσχυση της κριτικής ικανότητας, η επιμόρφωση του εκπαιδευτικού για την εφαρμογή σχεδίου δράσης στα σχολεία, ώστε να αντιμετωπιστεί εποικοδομητικά η αντιμετώπιση των συγκρούσεων. Προϋπόθεση για αυτό, αποτελεί η αξιόλογη ικανότητα επικοινωνίας την οποία μπορεί κανείς να εξασκήσει. Η τέχνη των διαπροσωπικών σχέσεων είναι, σε μεγάλο βαθμό, η δεξιότητα του χειρισμού των συναισθημάτων των άλλων (Hoffbauer, 2007).
Η Πολλαπλή Νοημοσύνη του Goleman (1998) και του Gardner (1983), αναφέρονται στο θέμα των ενδοπροσωπικών και διαπροσωπικών σχέσεων των παιδιών, με τον εαυτό τους και τους άλλους, αντίστοιχα. Οι ικανότητες της συναισθηματικής νοημοσύνης σχετίζονται και µε άλλες πλευρές της συμπεριφοράς, όπως στα εργασιακά πλαίσια καθορίζοντας τη ψυχική υγεία των εργαζομένων (στρατηγικές ρύθμισης του συναισθήματος, στρατηγικές αντιμετώπισης αγχογόνων καταστάσεων κα.).
Σίγουρα, η συναισθηματική νοημοσύνη εξαρτάται από τον εγκέφαλο του ατόμου. Η αμυγδαλή που βρίσκεται στον ανθρώπινο εγκέφαλο, λειτουργεί ως «αποθήκη» συναισθηματικής συγκινησιακής μνήμης, ενώ με αυτήν συνδέονται πολλά περισσότερα πράγματα, πέρα από το συναίσθημα. Χαρακτηριστική είναι η παρατήρηση σε ζώα από τα οποία αφαιρέθηκε ή πειράχθηκε η αμυγδαλή, στερούνται συναισθημάτων φόβου ή οργής, χάνουν τη τάση τους για ανταγωνισμό ή συνεργασία, καθώς και δεν έχουν πλέον την αίσθηση της θέσης τους στο δικό τους κοινωνικό σύστημα. Το συναίσθημα αμβλύνεται ή απουσιάζει.
Συναισθηματική Νοημοσύνη πρέπει να διαθέτουν οι εκπαιδευτικοί, οι γονείς και τα παιδιά. Οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί, έχουν επίγνωση των συναισθημάτων των παιδιών, έχουν ενσυναίσθηση, τα παιδιά αποκτούν την ικανότητα να ελέγχουν τις παρορμήσεις τους, να αναβάλλουν για αργότερα την ικανοποίηση τους, να κατανοούν τα σήματα που εκπέμπουν οι άλλοι άνθρωποι και να είναι πιο δυνατά απέναντι στις διακυμάνσεις της ζωής. Τα περισσότερα συναισθηματικά μαθήματα τα παίρνουν από το οικογενειακό τους περιβάλλον (Gottman, 2015).
Με την ανάπτυξη της τεχνολογίας, την ύφεση της οικονομίας και την αλλαγή στους ρυθμούς της ζωής, οι γονείς σήμερα, έρχονται αντιμέτωποι με προβλήματα που δεν υπήρχαν παλαιότερα. Κατά συνέπεια, δημιουργούνται προβλήματα ενδοοικογενειακά, τα οποία με τη σειρά τους προκαλούν την αντικοινωνική ή αποκλίνουσα συμπεριφορά των παιδιών: συγκρούσεις μεταξύ συζύγων, διαζύγια, η φυσική ή συναισθηματική απουσία του πατέρα, η αδιαφορία, η ενδοοικογενειακή βία, η κακοποίηση, η φτώχεια, είναι τόσοι πολλοί παράγοντες που έχουν αλλάξει με ραγδαίους ρυθμούς. Με τη σειρά του, το παιδί, βιώνοντας το συναισθηματικό πόνο, την έλλειψη αγάπης, δεν «αποδίδει» στην καθημερινή του ζωή όπως και όσο θα μπορούσε, αποκτώντας δυσκολίες στο σχολείο, στα μαθήματα, στις παρέες κα.
«Το καθήκον μας είναι όχι ν’ αναζητήσεις την αγάπη, αλλά ν’ αναζητήσεις και να βρεις όλα τα εμπόδια που έχεις χτίσει εναντίον της.» Rumi
Οι φορείς (όπως το σχολείο) δεν είναι σε θέση να καλύψουν τις ολοένα και περισσότερες ανάγκες και ελλείψεις των νέων, με αποτέλεσμα το «κενό» αυτό να μην «γεφυρώνεται», αλλά να διογκώνεται. Όλες αυτές οι κοινωνικές αλλαγές έχουν ως συνέπεια να αφήνουν απροστάτευτους τους αυριανούς πολίτες, τα παιδιά, ενώ κίνδυνοι για την υγεία και την ψυχολογική τους κατάσταση ελλοχεύουν παντού.
«Εκπαιδεύοντας το μυαλό, χωρίς να εκπαιδεύσουμε την καρδιά, δεν είναι καθόλου εκπαίδευση.» Αριστοτέλης
Μέσα στις δυσκολίες που συναντούν τα παιδιά στη ζωή μεγαλώνοντας, είναι και οι συγκρούσεις στις ανθρώπινες σχέσεις. Σε περιπτώσεις όπου υπάρχουν εντάσεις στην οικογένεια, τα παιδιά φαίνεται να παρουσιάζουν μια γενική «ύφεση», με χαμηλότερες επιδόσεις στο σχολείο, περισσότερο αντικοινωνική στάση, η απόρριψη από τα άλλα παιδιά, κατάθλιψη και άλλα πολλά συμπτώματα, τα οποία «συρρικνώνονται» όταν ευημερεί η συναισθηματική αγωγή στη ζωή τους. Έτσι, τα παιδιά «αυτοπροστατεύονται» με την ασπίδα που είχαν κάποτε δημιουργήσει με τους γονείς τους, και καταφέρνουν να διαχειριστούν τον εαυτό τους στις εκάστοτε καταστάσεις που τα κάνουν αδύναμα (Gottman, 2015).
«Υπάρχουν φορές, πολλές φορές, που η ήρεμη και τρυφερή επανασύνδεση με ένα παιδί είναι πιο αποτελεσματική από κάθε άλλη μορφή συνέπειας ή τιμωρίας.» (Holly Benett & Teresa Pitman)
Μια ανεπιθύμητη συμπεριφορά, προκαλείται από έντονα συναισθήματα θυμού, δυστυχίας, αναστάτωσης και απογοήτευσης, τα οποία τα βιώνει το άτομο που εμφανίζει τη συμπεριφορά αυτή. Πρέπει να γνωρίζουμε ότι «Τα παιδιά ανταποκρίνονται τόσο πολύ στο χαμόγελο, που αν ένας γονιός θα μπορούσε να αλλάξει μόνο ένα πράγμα στον τρόπο διαπαιδαγώγησης των παιδιών του, θα του συνιστούσαμε να χαμογελά πιο συχνά και να προσφέρει περισσότερες αγκαλιές και πιο πολλή στοργή.» Diana Loormans & Julia Godoy
Παρακινήθηκα να γράψω το άρθρο αυτό, αντικρίζοντας καθημερινά το κοινωνικό αυτό φαιμόμενο, που πραγματικά με ανησυχεί, ζώντας την νοοτροπία και τις νόρμες της σύγχρονης Κυπριακής κοινωνίας ως Ευρωπαίος Πολίτης. Πιστεύω ότι η αιτία του κοινωνικού αυτού φαινομένου και της κοινωνικής στάσης, οφείλεται στη διαχείριση του συναισθήματος.
Σύμφωνα με την επιστήμη της ψυχολογίας, υπάρχουν διάφορες προσεγγίσεις για την ανθρώπινη νοημοσύνη, μία από αυτές είναι και η Θεωρία της Πολλαπλής Νοημοσύνης, κυριότερος εμπνευστής της οποίας ήταν ο Howard Gardner με το βιβλίο του Frames of Mind (Gardner, 2010 ). Πολλοί είναι οι επιστήμονες που ασχολήθηκαν παλαιότερα με το θέμα αυτό με πρωτεργάτη τον Daniel Goleman.
Η Συναισθηματική Νοημοσύνη (ΣΝ) ή Συναισθηματική Ευφυΐα (Emotional intelligence) είναι η ικανότητα του ατόμου να αναγνωρίζει τα δικά του συναισθήματα, αλλά και των άλλων ανθρώπων, να διακρίνει και να αντιλαμβάνεται τα διαφορετικά συναισθήματα και ποιά είναι αυτά, και να χρησιμοποιεί τις συναισθηματικές πληροφορίες για να καθοδηγεί τη σκέψη και τη συμπεριφορά του (Goleman, 2011).
«Η σωστή διαπαιδαγώγηση απαιτεί κάτι παραπάνω από τη διάνοια. Απαιτεί και συναίσθημα.»
Η δομή της συναισθηματικής νοημοσύνης αναφέρεται σε μια ξεχωριστή ομάδα ψυχικών ικανοτήτων, στην οποία τα άτομα αντιλαμβάνονται, εκτιμούν, εκφράζουν συναισθήματα. Χρησιμοποιούν συναισθήματα για να διευκολύνουν τον τρόπο σκέψης τους, κατανοούν τις αιτίες και τις συνέπειες των συναισθημάτων και ρυθμίζουν τα συναισθήματα στον εαυτό και τους άλλους.
Αυτές οι ικανότητες συμπίπτουν καλά με αυτό που έχει χαρακτηριστεί, στην αναπτυξιακή ψυχολογική λογοτεχνία, ως «συναισθηματική ικανότητα» ή «συναισθηματική επάρκεια» (emotional competence), μία ικανότητα που συμβάλλει στην κοινωνική και προ-ακαδημαϊκή προσαρμογή των μικρών παιδιών (Denham, Zinsser & Bailey, 2008). Η Συναισθηματική Νοημοσύνη είναι μία από τις πολλές κατηγορίες νοημοσύνης που χαρακτηρίζουν το ανθρώπινο είδος.
Στη νεότερη του μελέτη το 2002, ο Goleman διακρίνει 4 κύριες κατηγορίες Συναισθηματικής Νοημοσύνης:
• Αυτοεπίγνωση (Self-awareness)
• Αυτοδιαχείριση (Self-management
• Κοινωνική επίγνωση (Social awareness
• Διαχείριση σχέσεων (Relationship management) :
Οι κατηγορίες αυτές δεν είναι κληρονομικοί παράγοντες ή ταλέντα, αλλά επίκτητες ικανότητες (άρα μπορούν να αναπτυχθούν από τον καθένα, αρκεί όμως να το θέλει το άτομο και να το προσπαθήσει). Επομένως, η συναισθηματική νοημοσύνη θα μπορούσε να οριστεί μέσα από δύο είδη νοημοσύνης: τη διαπροσωπική και την ενδοπροσωπική νοημοσύνη.
Με την απόκτηση της ικανότητας της αναγνώρισης των συναισθημάτων των άλλων, δηλαδή την ενσυναίσθηση, το άτομο αποκτά την «ικανότητα» να χτίζει ανθρώπινες σχέσεις και να μπορεί να τις κατανοεί και να τις κατευθύνει με υγιή τρόπο. Πιστεύω ότι πολύ σημαντικό είναι η ενίσχυση της κριτικής ικανότητας, η επιμόρφωση του εκπαιδευτικού για την εφαρμογή σχεδίου δράσης στα σχολεία, ώστε να αντιμετωπιστεί εποικοδομητικά η αντιμετώπιση των συγκρούσεων. Προϋπόθεση για αυτό, αποτελεί η αξιόλογη ικανότητα επικοινωνίας την οποία μπορεί κανείς να εξασκήσει. Η τέχνη των διαπροσωπικών σχέσεων είναι, σε μεγάλο βαθμό, η δεξιότητα του χειρισμού των συναισθημάτων των άλλων (Hoffbauer, 2007).
Η Πολλαπλή Νοημοσύνη του Goleman (1998) και του Gardner (1983), αναφέρονται στο θέμα των ενδοπροσωπικών και διαπροσωπικών σχέσεων των παιδιών, με τον εαυτό τους και τους άλλους, αντίστοιχα. Οι ικανότητες της συναισθηματικής νοημοσύνης σχετίζονται και µε άλλες πλευρές της συμπεριφοράς, όπως στα εργασιακά πλαίσια καθορίζοντας τη ψυχική υγεία των εργαζομένων (στρατηγικές ρύθμισης του συναισθήματος, στρατηγικές αντιμετώπισης αγχογόνων καταστάσεων κα.).
Σίγουρα, η συναισθηματική νοημοσύνη εξαρτάται από τον εγκέφαλο του ατόμου. Η αμυγδαλή που βρίσκεται στον ανθρώπινο εγκέφαλο, λειτουργεί ως «αποθήκη» συναισθηματικής συγκινησιακής μνήμης, ενώ με αυτήν συνδέονται πολλά περισσότερα πράγματα, πέρα από το συναίσθημα. Χαρακτηριστική είναι η παρατήρηση σε ζώα από τα οποία αφαιρέθηκε ή πειράχθηκε η αμυγδαλή, στερούνται συναισθημάτων φόβου ή οργής, χάνουν τη τάση τους για ανταγωνισμό ή συνεργασία, καθώς και δεν έχουν πλέον την αίσθηση της θέσης τους στο δικό τους κοινωνικό σύστημα. Το συναίσθημα αμβλύνεται ή απουσιάζει.
Συναισθηματική Νοημοσύνη πρέπει να διαθέτουν οι εκπαιδευτικοί, οι γονείς και τα παιδιά. Οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί, έχουν επίγνωση των συναισθημάτων των παιδιών, έχουν ενσυναίσθηση, τα παιδιά αποκτούν την ικανότητα να ελέγχουν τις παρορμήσεις τους, να αναβάλλουν για αργότερα την ικανοποίηση τους, να κατανοούν τα σήματα που εκπέμπουν οι άλλοι άνθρωποι και να είναι πιο δυνατά απέναντι στις διακυμάνσεις της ζωής. Τα περισσότερα συναισθηματικά μαθήματα τα παίρνουν από το οικογενειακό τους περιβάλλον (Gottman, 2015).
Με την ανάπτυξη της τεχνολογίας, την ύφεση της οικονομίας και την αλλαγή στους ρυθμούς της ζωής, οι γονείς σήμερα, έρχονται αντιμέτωποι με προβλήματα που δεν υπήρχαν παλαιότερα. Κατά συνέπεια, δημιουργούνται προβλήματα ενδοοικογενειακά, τα οποία με τη σειρά τους προκαλούν την αντικοινωνική ή αποκλίνουσα συμπεριφορά των παιδιών: συγκρούσεις μεταξύ συζύγων, διαζύγια, η φυσική ή συναισθηματική απουσία του πατέρα, η αδιαφορία, η ενδοοικογενειακή βία, η κακοποίηση, η φτώχεια, είναι τόσοι πολλοί παράγοντες που έχουν αλλάξει με ραγδαίους ρυθμούς. Με τη σειρά του, το παιδί, βιώνοντας το συναισθηματικό πόνο, την έλλειψη αγάπης, δεν «αποδίδει» στην καθημερινή του ζωή όπως και όσο θα μπορούσε, αποκτώντας δυσκολίες στο σχολείο, στα μαθήματα, στις παρέες κα.
«Το καθήκον μας είναι όχι ν’ αναζητήσεις την αγάπη, αλλά ν’ αναζητήσεις και να βρεις όλα τα εμπόδια που έχεις χτίσει εναντίον της.» Rumi
Οι φορείς (όπως το σχολείο) δεν είναι σε θέση να καλύψουν τις ολοένα και περισσότερες ανάγκες και ελλείψεις των νέων, με αποτέλεσμα το «κενό» αυτό να μην «γεφυρώνεται», αλλά να διογκώνεται. Όλες αυτές οι κοινωνικές αλλαγές έχουν ως συνέπεια να αφήνουν απροστάτευτους τους αυριανούς πολίτες, τα παιδιά, ενώ κίνδυνοι για την υγεία και την ψυχολογική τους κατάσταση ελλοχεύουν παντού.
«Εκπαιδεύοντας το μυαλό, χωρίς να εκπαιδεύσουμε την καρδιά, δεν είναι καθόλου εκπαίδευση.» Αριστοτέλης
Μέσα στις δυσκολίες που συναντούν τα παιδιά στη ζωή μεγαλώνοντας, είναι και οι συγκρούσεις στις ανθρώπινες σχέσεις. Σε περιπτώσεις όπου υπάρχουν εντάσεις στην οικογένεια, τα παιδιά φαίνεται να παρουσιάζουν μια γενική «ύφεση», με χαμηλότερες επιδόσεις στο σχολείο, περισσότερο αντικοινωνική στάση, η απόρριψη από τα άλλα παιδιά, κατάθλιψη και άλλα πολλά συμπτώματα, τα οποία «συρρικνώνονται» όταν ευημερεί η συναισθηματική αγωγή στη ζωή τους. Έτσι, τα παιδιά «αυτοπροστατεύονται» με την ασπίδα που είχαν κάποτε δημιουργήσει με τους γονείς τους, και καταφέρνουν να διαχειριστούν τον εαυτό τους στις εκάστοτε καταστάσεις που τα κάνουν αδύναμα (Gottman, 2015).
«Υπάρχουν φορές, πολλές φορές, που η ήρεμη και τρυφερή επανασύνδεση με ένα παιδί είναι πιο αποτελεσματική από κάθε άλλη μορφή συνέπειας ή τιμωρίας.» (Holly Benett & Teresa Pitman)
Μια ανεπιθύμητη συμπεριφορά, προκαλείται από έντονα συναισθήματα θυμού, δυστυχίας, αναστάτωσης και απογοήτευσης, τα οποία τα βιώνει το άτομο που εμφανίζει τη συμπεριφορά αυτή. Πρέπει να γνωρίζουμε ότι «Τα παιδιά ανταποκρίνονται τόσο πολύ στο χαμόγελο, που αν ένας γονιός θα μπορούσε να αλλάξει μόνο ένα πράγμα στον τρόπο διαπαιδαγώγησης των παιδιών του, θα του συνιστούσαμε να χαμογελά πιο συχνά και να προσφέρει περισσότερες αγκαλιές και πιο πολλή στοργή.» Diana Loormans & Julia Godoy
* Καθηγητής Πληροφορικής Μέσης Εκπαίδευσης.
