Κων. Φίλης: Σημάδι παρακμής η απόφαση για την Αγ. Σοφία

Η απόφαση της τουρκικής κυβέρνησης για μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε μουσουλμανικό τέμενος έχει δύο διαστάσεις, εξηγεί ο εκτελεστικός διευθυντής του Ιντιστούτου Διεθνών Σχέσεων Κωνσταντίνος Φίλης. Από την μια ο Τούρκος Πρόεδρος θέλει να στρέψει την προσοχή της κοινής γνώμης σε άλλη κατεύθυνση λόγων των τεράστιων οικονομικών προβλημάτων που αντιμετωπίζει, αλλά και για να κερδίσει ένα κομμάτι φανατικών ισλαμιστών και εθνικιστών, επιχειρώντας να αποδομήσει τον Κεμάλ Ατατούρκ και να γίνει ο νέος «πατέρας» των Τούρκων. Από την άλλη, ο Ταγίπ Ερντογάν επιχειρεί να μετατρέψει την Κωνσταντινούπολη σε νέα Μέκκα του σουνιτικού μουσουλμανικού κόσμου, επιχειρώντας να ανακτήσει ηγεμονικό ρόλο ανάμεσα στα μουσουλμανικά κράτη. 

Τονίζει επίσης ότι η απόφαση για την Αγιά Σοφιά δείχνει σημάδια παρακμής του καθεστώτος Ερντογάν. Αυτό, όπως εξηγεί, δεν σημαίνει ότι ο Ερντογάν θα πάψει να ηγείται της Τουρκίας ή ότι θα πάψει αυτή τη στιγμή να δοκιμάζεται πολιτικά αλλά υπάρχει μία ένδειξη με αυτή την κίνηση, ότι το καθεστώς Ερντογάν αρχίζει να παρουσιάζει σημάδια παρακμής.

– Η Αγιά Σοφιά μετατρέπεται σε τζαμί. Αναμένατε αυτή την απόφαση της τουρκικής κυβέρνησης και τι σημαίνει αυτή η κίνηση;

– Για να είμαι ειλικρινής δεν ανέμενα ότι η Αγία Σοφία θα μετατρεπόταν πλήρως σε τζαμί. Εννοώ η λογική έλεγε ότι εφόσον ο Ερντογάν προχωρούσε σε αυτή την κίνηση, θα μπορούσε η Αγιά Σοφιά να είχε μια μεικτή χρήση. Θεωρούσα ότι ο Τούρκος Πρόεδρος θα είχε την στοιχειώδη διπλωματική ευφυία να μην προβεί σε μία τέτοια ενέργεια, όπως επίσης δεν περίμενα ότι θα επισπεύσει την υπογραφή του προεδρικού διατάγματος, πράγμα το οποίο έκανε πιθανότατα διότι ήθελε να προλάβει τις όποιες αντιδράσεις και τις όποιες πιέσεις μπορεί να γινόντουσαν μεταξύ της απόφασης του δικαστηρίου και της υπογραφής του προεδρικού διατάγματος. Για αυτό και το έκανε μέσα σε 45 λεπτά. Εάν όμως ο Ερντογάν δεν πάει σε εκλογές μέσα στους επόμενους 12 μήνες, η απόφαση αυτή ως προς την εσωτερική της διάσταση θα χάσει τη δυναμική της και θα εξανεμιστεί πολιτικά.

Το λέω αυτό γιατί η απόφαση μετατροπής της Αγίας Σοφίας σε μουσουλμανικό τέμενος, έχει δύο διαστάσεις. Μία εσωτερική και μία εξωτερική. Η εσωτερική είναι η προσπάθεια για αποπροσανατολισμό της κοινής γνώμης, η οποία έχει να αντιμετωπίσει πολύ σοβαρά προβλήματα σε σχέση με την οικονομία. Είναι επίσης η πίεση που έχει να αντιμετωπίσει ο Ερντογάν από τους αντιπάλους του, είτε αυτών που προέρχονται από το κόμμα του AKP όπως είναι ο Μπαπατζιάν και ο Νταβούτογλου που έχουν τώρα δημιουργήσει τα δικά τους κόμματα και οι οποίοι υπερθεμάτισαν την απόφαση του Ερντογάν, είτε πρόκειται για την αντιπολίτευση η οποία και αυτή είδαμε ότι αντιμετώπισε την απόφαση με μία αμηχανία, ενώ η Ακσιμέρ που ανήκει στο κομμάτι των ακραίων εθνικιστών – κεμαλιστών, την επικρότησε. 

Οπότε στο εσωτερικό, ο Ερντογάν έχει δημιουργήσει ένα μομέντουμ  αυτή τη στιγμή υπέρ του. Έχει στοιχηθεί ένα κομμάτι της τουρκικής κοινωνίας γύρω από αυτόν, έχει προσεταιριστεί ενδεχομένως κάποια στρώματα του κόμματός του, τα οποία υπό άλλες συνθήκες μπορεί και να είχε χάσει, ή μπορεί να φλέρταραν με τους κομματικούς μηχανισμούς του Μπαμπατζιάν και του Νταβούτογλου. Επίσης προσεταιρίζεται τους ακραίους κεμαλιστές εθνικιστές οι οποίοι και αυτοί θα ήθελαν τη μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τέμενος για τους δικούς τους λόγους, παρά το γεγονός ότι αυτό πλήττει την κληρονομιά του Κεμάλ και τέλος ο Ερντογάν χαράζει μία διαχωριστική γραμμή μεταξύ του ιδίου και του Κεμάλ. Αυτό είναι σημαντικό για τον ίδιο, διότι ο Ερντογάν προσπαθεί συστηματικά να αποδομήσει τον Κεμάλ και το έχει κάνει με μία σειρά επιλογών στο εκπαιδευτικό σύστημα, τη θρησκευτική ταυτότητα που έχει προσδώσει στη χώρα του, ζητώντας την αναθεώρηση της Συνθήκης της Λωζάνης, την οποία ο Κεμάλ με τον Ινονού είχανε υπογράψει. Όλα αυτά εντάσσονται μέσα σε μία συγκεκριμένη στρατηγική. Ο Ερντογάν να αντικαταστήσει τον Κεμάλ ως ο νέος «πατέρας» των Τούρκων. Πάντως αξίζει να επισημάνουμε ότι οι τελευταίες δημοσκοπήσης δείχνουν ότι οι Τούρκοι είναι διχασμένοι ως προς την απόφαση Ερντογάν, οπότε μετά τα κιτς πανηγύρια στις 24 Ιουλίου, όταν έρθει ο Σεπτέμβρης  μετά από ένα δύσκολο καλοκαίρι (λόγω μειωμένων αφίξεων) θα επιστρέψουν στα πραγματικά προβλήματα (υψηλός πληθωρισμός, ανεργία, ανατιμημένα προϊόντα κτλ).

– Όσον αφορά την εξωτερική διάσταση;

– Η εξωτερική διάσταση είναι ότι ο Ερντογάν θέλει η Κωνσταντινούπολη να γίνει η νέα Μέκκα του σουνιτικού Ισλάμ. Θέλει δηλαδή η Κωνσταντινούπολη να γίνει ο πόλος έλξης για τους σουνίτες μουσουλμάνους και ταυτόχρονα θέλει ο ίδιος και η Τουρκία να είναι το σημείο αναφοράς για το σουνιτικό ισλάμ. Εκμεταλλεύεται τα προβλήματα που έχουν οι αραβικές μοναρχίες του Κόλπου, δηλαδή η Σαουδική Αραβία, τα ΗΑΕ κ.λπ. και κάνει προβολή ισχύος μέσα στο σουνιτικό μουσουλμανικό κόσμο. Αυτό δίνει τη δυνατότητα στην Τουρκία να κάνει προβολή ισχύος στο σουνιτικό μουσουλμανικό κόσμο, κυρίως παίζοντας το ρόλο της προστάτιδας δύναμης των απανταχού σουνιτών μουσουλμάνων. Αν επιβιώσει πολιτικά το 2023, δεν θα μου προκαλέσει έκπληξη αν μεταφέρει την πρωτεύουσα της Τουρκίας από την Άγκυρα στην Κωνσταντινούπολη.

– Πώς σχολιάζετε τις διεθνείς αντιδράσεις; Ειδικά από πλευράς Μόσχας δεν θα αναμένετε κάτι περισσότερο;

– Δυστυχώς για εμάς η Αγία Σοφία δεν αποτελεί προτεραιότητα για τις υπόλοιπες χώρες, πλην της Ελλάδας και οπωσδήποτε δεν αποτελεί και λόγο προκειμένου άλλες τρίτες χώρες να προσθέσουν προβλήματα στις σχέσεις τους με την Τουρκία. Ακόμα και η Ρωσία που είναι η πολυπληθέστερη ορθόδοξη χώρα στον κόσμο, είδαμε ότι μέσω του εκπροσώπου Τύπου του Προέδρου Πούτιν, θεώρησε το όλο ζήτημα εσωτερικό της Τουρκίας. Πράγματι είναι εσωτερικό, όμως θα ανέμενε κάποιος μια πιο δυναμική αντίδραση από τη Ρωσία έστω και εάν ο Ρώσος Πρόεδρος είχε τηλεφωνική επικοινωνία με τον Ερντογάν και υποτίθεται ότι του έθεσε το ζήτημα της Αγίας Σοφίας. Σε ένα βαθμό, έχει παίξει ρόλο και ο παραδοσιακός ανταγωνισμός του Πατριαρχείου Μόσχας με το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης, όπου το πρώτο θα ήθελε ουσιαστικά να πάρει τη θέση του δεύτερου, άρα όσο υπονομεύεται το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης, για το Πατριαρχείο Μόσχας είναι μία θετική εξέλιξη. Το ίδιο θα μπορεί να πει κάποιος και για το αυτοκέφαλο της ουκρανικής Εκκλησίας το οποίο προκάλεσε ένα μικρό σχίσμα μεταξύ των δύο Πατριαρχείων αλλά οπωσδήποτε αυτό το οποίο μέτρησε περισσότερο στη ρωσική ήπια αντίδραση είναι το γεγονός ότι η Ρωσία δεν επιθυμεί η Αγία Σοφία να είναι παράγοντας πρόκλησης μεγαλύτερων προβλημάτων στη σχέση της με την Τουρκία. Είναι το θέμα της Συρίας, είναι το θέμα της Λιβύης, είναι τα κοινά τους συμφέροντα.

Άρα σου λέει η Ρωσία γιατί να μπω μπροστά εγώ για κάτι το οποίο είναι στην τελική, ειλημμένη απόφαση. Δεν νομίζω ότι κάποιος πιστεύει πως μπορεί να αλλάξει, τουλάχιστον στο εγγύς μέλλον, η απόφαση για μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τέμενος. Οπόταν θεωρώ ότι ο Ερντογάν πριν λάβει την απόφαση μέτρησε τις διεθνείς αντιδράσεις και εκτίμησε σωστά απ’ ο,τι φαίνεται ότι οι διεθνείς αντιδράσεις δεν θα ήταν τέτοιες για να του προκαλέσουν μεγάλο πρόβλημα άμεσα. Αντιθέτως, με τα όσα έλεγε ο ίδιος τον Μάρτιο του 2019, ότι από τη μετατροπή θα είναι μεγαλύτερη η ζημιά παρά τα οφέλη, εκτίμησε τώρα ότι πλέον η κατάσταση είναι διαφορετική. Αυτό που πρέπει να κρατήσουμε είναι ότι αυτή η επιλογή Ερντογάν δεν έχει ένα πρακτικό αντίκτυπο στις σχέσεις του με τις άλλες χώρες. Αλλά είναι και μία επιλογή που αποτελεί το επιστέγασμα της απομάκρυνσης της Τουρκίας από τη Δύση και το επιστέγασμα της απόρριψης από πλευράς Τουρκίας, των δυτικών αρχών και αξιών, αλλά και της αποστροφής της σημερινής Τουρκίας απέναντι στη Δύση.

Και είναι σημαντικό να πούμε εδώ ότι ο Πρόεδρος Ερντογάν αναφέρεται συχνά – πυκνά στην ηθική υπεροχή του Ισλάμ έναντι των υπολοίπων θρησκειών και επίσης κάνει αντιπαραβολή του Ισλάμ με άλλες θρησκείες. Αυτό είναι κάτι επικίνδυνο για τη σημερινή εποχή. Επιβεβαιώνει σε μεγάλο βαθμό αυτά που έχουν ειπωθεί από τον Χάντινγκτον για τη σύγκρουση πολιτισμών και θρησκειών και είναι κάτι το οποίο πρέπει να αποφύγουμε ως εξέλιξη, αλλά ο Τούρκος Πρόεδρος απ’ ο,τι φαίνεται δεν έχει τη διάθεση να προβεί σε κινήσεις, οι οποίες θα είναι αποσυμπιεστικές των εντάσεων. 

Επίσης, η κίνηση αυτή με την Αγία Σοφία, εμένα μου δείχνει ότι το καθεστώς Ερντογάν εμφανίζει σημάδια παρακμής. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο Ερντογάν θα πάψει σύντομα να ηγείται της Τουρκίας, αλλά υπάρχουν ενδείξεις ότι το καθεστώς Ερντογάν βρίσκεται σε υποχώρηση.

Απομακρυσμένο σενάριο η σύρραξη

– Μετά την Αγιά Σοφιά, τι να αναμένουμε να ακολουθήσει άλλο από την Τουρκία, η οποία κλιμακώνει διαρκώς την ένταση στην περιοχή. Μήπως τουρκικά γεωτρύπανα έξω από την Κρήτη;

– Η συμπεριφορά της Τουρκίας στην Ανατολική Μεσόγειο, ορίζεται από την αντίληψη ότι είναι ηγεμονική δύναμη της περιοχής και ότι δεν πρόκειται να δεχθεί τη δημιουργία συμμαχιών ή σχηματισμών που θα την αποκλείουν κατά τις περιφερειακές διεργασίες. Αυτό το οποίο αγνοεί βέβαια η Τουρκία, είναι ότι με δική της ευθύνη είναι εκτός. Αλλά σε κάθε περίπτωση θα συνεχίσει να προβάλλει την ισχύ της σε Ανατολική Μεσόγειο και Αιγαίο.

Tο ενδεχόμενο η Τουρκία να κάνει σεισμικές έρευνες σε κάποια σημεία που η Ελλάδα θεωρεί ότι είναι εντός των κυριαρχικών δικαιωμάτων της, δηλαδή υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ, πιστεύω ότι και λόγω της γερμανικής προεδρίας η οποία σε καμία περίπτωση δεν θέλει να δει την Ελλάδα και την Τουρκία να συγκρούονται στρατιωτικά κατά τη διάρκεια της προεδρίας της, είναι απομακρυσμένο σενάριο.

Καταλαβαίνουν όλοι ότι εάν η Τουρκία προβεί σε μία τέτοια ενέργεια, που θα συνιστά παραβίαση των κυριαρχικών δικαιωμάτων της Ελλάδας, τότε η Ελλάδα θα χρησιμοποιήσει όλα τα νομικά και διπλωματικά εργαλεία, αλλά εφόσον αυτά εξαντληθούν και η Τουρκία συνεχίσει σε αυτό το μοτίβο, δεν υπάρχει περίπτωση η Ελλάδα να μην αντιδράσει και στρατιωτικά. Πράγμα το οποίο σημαίνει ότι θα μας οδηγήσει σε μία στρατιωτική σύρραξη κάτι το οποίο οι Ευρωπαίοι και οι Αμερικανοί, ο καθένας για τους δικούς του λόγους θα θέλουν να το αποτρέψουν παρά το ότι δεν έχουν κάνει αρκετά για να το αποφύγουν.