Μέσα από τη ματιά εικαστικών και φωτογράφων, η έκθεση «Το καφενείον: η άλλη διάσταση» στο Δημοτικό Κέντρο Τεχνών-Αποθήκες Παπαδάκη στη Λεμεσό, αναδεικνύει τον εμβληματικό ρόλο που έπαιξε ο καφές στην Ιστορία της Κύπρου. Η επιμελήτρια της έκθεσης Κατερίνα Λουί Νικήτα, ιστορικός τέχνης και διευθύντρια του BPRarts Cultural Management, και η Ασπασία Παπαδήμα, αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Τμήμα Πολυμέσων και Γραφικών Τεχνών του ΤΕΠΑΚ, μας ταξιδεύουν πίσω στον χρόνο μιλώντας για την «καφενειακή κουλτούρα» και τις ιδεολογικές διαστάσεις του καφέ.
Τι ρόλο έπαιξε ο καφές στην ιστορία και την κουλτούρα της Κύπρου;
Ο καφές καθιερώνεται στο νησί ήδη από την εποχή της Τουρκοκρατίας και η αδιάλειπτη κατανάλωσή του στο χρονικό συνεχές, ακόμα και νοθευμένος σε περιόδους φτώχειας ή εμπορικού ελέγχου από τους κατακτητές, μαρτυρά την επιρροή του στη συνείδηση και στην καθημερινότητα των Κυπρίων. Ως πολιτισμικό στοιχείο, συμβαδίζει με την ιστορία του τόπου, ενσωματώνεται σε ιδεολογίες, εντάσσεται στη γλώσσα του καθημερινού με ποικίλες εκφράσεις, μπαίνει στο στόχαστρο για λόγους κοινωνικούς, θρησκευτικούς ή πολιτικούς, λειτουργεί ως ταυτότητα, πρόφαση, αφορμή, υπόσχεση ή παρηγοριά και εντέλει επικρατεί ως πολιτισμική πρακτική μέχρι σήμερα.
Από πού αντλήσατε πληροφορίες για την ιστορία του καφέ στο νησί;
Από την υπάρχουσα βιβλιογραφία και τα συγγράμματα Κυπρίων μελετητών, αλλά κυρίως από τα ταξιδιωτικά ημερολόγια ξένων περιηγητών που επισκέφτηκαν την Κύπρο κατά τον 18ο και τον 19ο αιώνα. Αυτοί οι πρώιμοι τουρίστες-μελετητές κάνουν λεπτομερείς καταγραφές για τους τόπους, τους ανθρώπους, τα ήθη και τα έθιμα της εποχής εφόσον, όπως φαίνεται, θεωρούν το νησί ως εξωτικό προορισμό με αυθεντικό, πρωτόγονο υλικό, μια περίπτωση που αξίζει να μελετηθεί σε ανθρωπολογικό επίπεδο.
Εκτός από χώρος αναψυχής, το καφενείο λειτουργούσε και ως περιβάλλον για πολιτιστικές εκδηλώσεις, πολιτικές συζητήσεις και συγκεντρώσεις. Με το πέρασμα των χρόνων άλλαξε αυτή η συνθήκη;
Στο παρελθόν, ο κοινωνικοπολιτικός ρόλος του καφενέ ήταν σαφώς πιο καθοριστικός, ειδικά στην επαρχία και στα χωριά όπου δεν υπήρχαν χώροι όπως θέατρα, κινηματογράφοι ή μεγάλες αίθουσες για να φιλοξενήσουν κοινωνικές ή πολιτιστικές εκδηλώσεις. Το καφενείο, ως σημείο αναφοράς της γειτονιάς ή του χωριού, ήταν ο δημόσιος χώρος που μπορούσε εύκολα να φιλοξενήσει καλλιτέχνες, καραγκιοζοπαίχτες, πολιτικούς, αφού ήταν εύκολα διαμορφώσιμος και άμεσα προσβάσιμος στο κοινό. Σήμερα, οι πολλοί εξειδικευμένοι χώροι, η ευρεία διάδοση της πληροφορίας και της ψυχαγωγίας με ποικίλα μέσα, έχουν αφαιρέσει από το καφενείο την αίγλη του πολυχώρου, αν και προεκλογικά οι υποψήφιοι πολιτικοί συνηθίζουν ακόμα να οργανώνουν εκεί πολιτικές συγκεντρώσεις.
Μετά την ανεξαρτησία, τα καφενεία ήταν προσκείμενα στην αριστερή ή τη δεξιά παράταξη και σέρβιραν καφέ από συγκεκριμένα καφεκοπτεία. Ο κόσμος εξακολουθεί να πίνει καφέ με αυτά τα κριτήρια;
Ίσως οι παλαιότεροι εξακολουθούν να πίνουν τον καφέ τους με ιδεολογικά κριτήρια. Με την πάροδο του χρόνου πιθανώς η αρχική επιλογή να μετατράπηκε σε συνήθεια της γεύσης, εφόσον υπάρχουν σαφείς γευστικές διαφορές στα χαρμάνια των καφεκοπτείων. Υπάρχουν ακόμα καφενεία και σύλλογοι με ξεκάθαρη ιδεολογική τοποθέτηση, όπως αυτή αποτυπώνεται στις ταμπέλες τους ή στα κάδρα που διακοσμούν τους τοίχους τους. Παρόλα αυτά, τόσο οι καφετζήδες όσο και οι εκπρόσωποι των καφεκοπτείων που ερωτήθηκαν κατά τη διάρκεια της έρευνας, διαβεβαιώνουν ότι η προμήθεια και η προσφορά του καφέ στα καφενεία δεν έχει πια ιδεολογικό χαρακτήρα.
Πώς σχολιάζετε το γεγονός ότι τα καφενεία ήταν και είναι ανδροκρατούμενοι χώροι;
Ο θεσμός του ανδροκρατούμενου καφενέ ήταν το φυσικό επακόλουθο μιας πατριαρχικής κοινωνίας, της ανδροκεντρικής κοσμολογίας όπως την αποκαλεί ο Bourdieu, που προωθεί και ανακυκλώνει τη συντηρητική ιδεολογία, τις διακρίσεις και τα στερεότυπα. Μην ξεχνάμε ότι ο κυπριακός παραδοσιακός καφενές είναι ο απόηχος του ανατολίτικου καφενέ που μας κληροδότησε η οθωμανική κυριαρχία. Παρόλο που σήμερα πασχίζουμε να προβάλουμε το σύγχρονο πρόσωπο μιας κυπριακής κοινωνίας, στην πραγματικότητα η δομή και η νοοτροπία της εξακολουθεί να είναι βαθιά πατριαρχική.
Βέβαια οι γυναίκες απολάμβαναν τον καφέ τους στα σπίτια παρέα με άλλες γειτόνισσες.
Αναγκαστικά στο σπίτι, εφόσον στο παρελθόν οι γυναίκες δεν είχαν δικαίωμα σε αντίστοιχο δημόσιο χώρο, όπως ο καφενές για τους άνδρες. Η ανάγκη για κοινωνικοποίηση μπορούσε να ικανοποιηθεί μόνο στον ιδιωτικό χώρο. Ο καφές, είτε ως πρόσχημα είτε ως συνήθεια, ήταν η αφορμή για συντροφικότητα, επικοινωνία και χαλάρωση, αλλά και στερεοτυπικά συνδεδεμένος με το κουτσομπολιό, αφού η θεματολογία προς συζήτηση περιοριζόταν σε καθημερινά ζητήματα που αφορούσαν τον στενό περίγυρο, την οικογένεια, τη γειτονιά.
Οι σύγχρονες καφετέριες έχουν αντικαταστήσει εν μέρει τα παραδοσιακά καφενεία;
Το έντονο στοιχείο της συνεστιακότητας που προσφέρει το παραδοσιακό καφενείο της γειτονιάς ή του χωριού λείπει από τις σύγχρονες καφετέριες. Στο παραδοσιακό καφενείο υπάρχει η οικειότητα με τον χώρο και με τον καφετζή, ο οποίος ξέρει τους πελάτες του και τους καφέδες τους. Οι θαμώνες γνωρίζονται μεταξύ τους και εύκολα φτιάχνουν εφήμερες, εναλλασσόμενες παρέες για κουβέντα ή παιχνίδι. Το χαρακτηριστικό στοιχείο της ψυχαγωγίας μέσω του παιχνιδιού (τάβλι, χαρτιά) και του συγχρωτισμού των θαμώνων λείπει από τις καφετέριες όπου οι πελάτες συχνά επιδιώκουν την απομόνωση, διαμορφώνοντας ένα πιο απρόσωπο περιβάλλον. Μια άλλη διαφορά είναι ότι οι θαμώνες του καφενείου συνήθως ραχατεύουν, περνούν τον χρόνο τους χωρίς πρόγραμμα, ενώ στις καφετέριες βλέπουμε συχνά ανθρώπους να εργάζονται. Η ηλικιακή ποικιλότητα και η απουσία του έμφυλου προσδιορισμού στο κοινό της καφετέριας αποτελεί τη βασικότερη ίσως διαφορά της με τα παραδοσιακά καφενεία.
Τι περιλαμβάνει η έκθεση;
Η έκθεση χωρίζεται σε 3 ενότητες: Πρώτα, είναι ένα ταξίδι στο χρόνο, καθώς το παλαιότερο έργο χρονολογείται από το 1888 με τα πρώτα καφενεία με ανατολίτικες επιρροές. Σ’ αυτή την ενότητα το φωτογραφικό υλικό και τα ζωγραφικά έργα δίνουν έμφαση στην παραδοσιακή, ανδρική προσέγγιση και τον τρόπο ζωής ως σήμερα. Το δεύτερο και το τρίτο μέρος εμπλουτίζονται με έργα σύγχρονης τέχνης που αναφέρονται στην πολιτική-κοινωνική διάσταση του κόσμου των καφενείων και τη σχέση των γυναικών απέναντι στον ανδροκρατούμενο χώρο του καφενέ.
Πώς προσεγγίζουν οι καλλιτέχνες το θέμα;
Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 2000, το θέμα αντιμετωπίστηκε ελάχιστα από τους καλλιτέχνες. Τα έργα της περιόδου χαρακτηρίζονται από μια προσέγγιση που θα μπορούσαμε να την πούμε ρομαντική. Πλέον όμως, οι καλλιτέχνες προσεγγίζουν το θέμα του καφενείου μέσα από το πρίσμα της κριτικής ανάλυσης, μέσω της οποίας είτε αναδεικνύονται κοινωνικοί προβληματισμοί είτε ασκείται κοινωνικοπολιτική κριτική σε μία post-modernism εποχή. Τα εικαστικά μέσα και τεχνοτροπίες διαφέρουν αναλόγως του καλλιτέχνη.
Ανάμεσα στο υλικό είναι μια φωτογραφία από το «Καφενείον Το Σπίτφαϊαρ» στην Πράσινη Γραμμή. Τι ρόλο έπαιξε το καφενείο στη ζωή της πρωτεύουσας;
Πήρε το όνομά του από τα αεροπλάνα Spitfire της βρετανικής πολεμικής αεροπορίας που υπερασπίστηκαν νικηφόρα τη Βρετανία από τη γερμανική Luftwaffe το 1940. Ήταν ένα θρυλικό καφενείο, ανοιχτό όλο το εικοσιτετράωρο, και λειτουργούσε ως χώρος συνεύρεσης για όλους, Ελληνοκύπριους, Τουρκοκυπρίους, Λατίνους, Μαρωνίτες και Αρμένιους. Εγκαταλείφθηκε το 1974 αφού εφαπτόταν στην ελεγχόμενη από τον ΟΗΕ ζώνη ασφαλείας.
Η έκθεση «Το καφενείον: η άλλη διάσταση. Τα μυστικά του καφέ και η σημασία του καφενέ στην κοινωνία της Κύπρου…» αρχίζει στις 11 Δεκεμβρίου στο Δημοτικό Κέντρο Τεχνών – Αποθήκες Παπαδάκη στη Λεμεσό και θα διαρκέσει ως τις 30 Ιανουαρίου 2021.
Κεντρική φωτο: Νικόλας Κωνσταντίνου, «Διάλειμμα στο Οδόφραγμα», Λευκωσία 2019
Φιλελεύθερα, 6.12.2020.
