Σύγχρονη δημοκρατία, εξαιρετικές περιστάσεις και Σύνταγμα

Σήμερα όμως τα πράγματα είναι εντελώς διαφορετικά. Όλες οι κυβερνήσεις επικαλούνται τις εξαιρετικές και απρόβλεπτες περιστάσεις για την λήψη μέτρων. Η θεωρία των εξαιρετικών περιστάσεων δεν είναι καινούργια, τη συναντάμε στην νομολογία του Γαλλικού Συμβουλίου Επικρατείας αμέσως μετά τον ΑΠΠ (les circonstances exceptionnelles) όπου η εκτελεστική εξουσία μπορεί να περιορίσει την άσκηση των συνταγματικά κατοχυρωμένων ελευθεριών για την διασφάλιση της συνέχειας παροχής των δημοσίων υπηρεσιών ή για την διασφάλιση της δημόσιας τάξης (αποφάσεις της 26ης Ιουνίου 1918 και 28ης Φεβρουαρίου 1919). Αλλά τη θεωρία των εξαιρετικών περιστάσεων θα την συναντήσουμε και πιο πρόσφατα για την αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης της τελευταίας δεκαετίας, τόσο στην νομολογία του ελληνικού Συμβουλίου της Επικρατείας όσο και στην νομολογία άλλων δικαστηρίων όπως το Συνταγματικό Δικαστήριο της Πορτογαλίας. Στην πιο πρόσφατη αυτή περίπτωση αφορούσε των περιορισμό των οικονομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων λόγω της οικονομικής κρίσεως. 

Η Γαλλική Κυβέρνηση στον νόμο της 20ής Μαρτίου 2020 για την λήψη μέτρων προς αντιμετώπιση του Covid-19 επικαλέστηκε αυτή ακριβώς την έννοια. Οι εξαιρετικές περιστάσεις αποτελούν μία αόριστη έννοια που εξειδικεύεται από τον δικανικό συλλογισμό. Από τη θεωρία των εξαιρετικών περιστάσεων φαίνεται με ξεκάθαρο τρόπο ότι η διαφύλαξη των ατομικών δικαιωμάτων βρίσκεται στα χέρια του δικαστή. Στις σύγχρονες  φιλελεύθερες δημοκρατίες υπό το κράτος δικαίου η λήψη περιοριστικών μέτρων υπό το καθεστώς των εξαιρετικών περιστάσεων δεν αποτελεί απειλή. Τι γίνεται όμως όταν το κράτος δικαίου δοκιμάζεται ή τίθεται στο περιθώριο; Όπως έγραφε και ο F. Hayek, “Προσδίδοντας στην Κυβέρνηση απεριόριστες εξουσίες, ο πιο αυθαίρετος κανόνας μπορεί να καταστεί νόμιμος. Κατ’ αυτόν τον τρόπο μια δημοκρατία μπορεί να καταστήσει νοητό τον πιο απόλυτο δεσποτισμό”.  H θεωρία της λεγόμενης «Illiberal Democracy» που έχει εμφανιστεί σε κάποια από τα νεότερα μέλη της ΕΕ που βρίσκονται στην κεντρική ή ανατολική Ευρώπη έχει προκαλέσει βλάβες σε βασικούς κανόνες της δημοκρατίας ή έχει επιτεθεί στο δικαστικό σύστημα. Υπάρχει ο κίνδυνος με την πρόφαση του  ιού Covid-19 ένα είδος ψηφιακής αστυνομίας που ήδη το βλέπουμε σε κάποια καθεστώτα στην Ασία, να προσπαθήσει να εγκατασταθεί στην Ευρώπη. Κάποια δείγματα είναι ήδη ανησυχητικά: πρόσφατος νόμος στην Ουγγαρία έδωσε στην Κυβέρνηση (και φυσικά στον Πρωθυπουργό) σαρωτικές εξουσίες, στην Τουρκία από τον πρόσφατο νόμο για τη χορήγηση αμνηστίας εξαιρούνται οι πρόσφατα φυλακισμένοι δικαστές, δικηγόροι, πανεπιστημιακοί, οι οποίοι είχαν εκφράσει την αντίθεση τους στην παρούσα Κυβέρνηση, στο ΗΒ εμφανίστηκε η  χρήση ρητρών “μακράς ισχύος” σε επείγοντα νομοσχέδια, που περιορίζουν για μεγάλα χρονικά διαστήματα τον έλεγχο, ειδικά από τη δικαστική Αρχή, κάθε αδικαιολόγητου περιορισμού στα θεμελιώδη δικαιώματα. Κάθε μέτρο, που αποσκοπεί στον περιορισμό του Covid-19, είναι υποχρεωτικό σε κάθε περίπτωση να συμμορφώνεται με τις αρχές του Κράτους Δικαίου, όπως αυτές της αναγκαιότητας, αναλογικότητας, δημοκρατίας, ισονομίας και διαφάνειας της πληροφορίας. Έτσι σταχυολογώντας από τις πρόσφατες προτάσεις σε κάποιες χώρες όπως: εισαγωγή ευρείας κλίμακας παρακολούθησης από το Κράτος των κινητών τηλεφώνων (Σλοβακία), δημοσιοποίηση διά του διαδικτύου των ονομάτων των προσώπων που έχουν τεθεί σε καραντίνα (Μαυροβούνιο) βλέπουμε να πηγάζει μάλλον μια παραβίαση αυτών των εδραιωμένων αρχών, για να μην αναφερθούμε στην πρόταση ιδιωτικής εταιρείας υψηλής τεχνολογίας η οποία προσφέρθηκε να διαθέσει λογισμικό για ψηφιακό πιστοποιητικό μη μόλυνσης από τον Covid-19 το οποίο θα το φέρουν στα κινητά τους τηλέφωνα οι πολίτες.

 

ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ 
Η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη του 1789, η οποία ακόμα και σήμερα αποτελεί θετικό δίκαιο στην Γαλλία, στο άρθρο 16 αναφέρει ότι: “Κάθε κοινωνία στην οποία δεν υπάρχει διάταξη που να διασφαλίζει δικαιώματα ή τη διάκριση των λειτουργιών δεν έχει Σύνταγμα”. Χωρίς το Κράτος Δικαίου παραγνωρίζονται όλα τα ανθρώπινα δικαιώματα. Είναι γνωστή η περίφημη φράση του Winston Churchill: “Αυτοί που αποτυγχάνουν να διδαχθούν από την ιστορία είναι καταδικασμένοι να την επαναλάβουν”. 
Κανείς δεν πρέπει να μπει στον πειρασμό να εκλάβει  την παρούσα κρίση ως ευκαιρία για να υπερκεράσει τον θεμελιώδη ρόλο των δικαστηρίων ως εγγυητών των ατομικών ελευθεριών και του Κράτους Δικαίου. Δεν πρέπει να επιτρέψουμε να υποσκαφθούν τα θεμέλια της δημοκρατίας έτσι όπως την γνωρίζουμε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Κλείνοντας θα ήθελα να αναφέρω μια φράση του Albert Camus από το βιβλίο του «La peste». Έγραφε λοιπόν ο γνωστός συγγραφέας: «Δεν έχω ιδέα τι με περιμένει ή τι θα συμβεί όταν τελειώσουν όλα αυτά. Για την ώρα γνωρίζω το εξής: υπάρχουν άρρωστοι που χρειάζονται θεραπεία».

* Αναπληρωτής Καθηγητής – Κοσμήτορας Νομικής Σχολής Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου Κύπρου.