Ονείρατα της άκαυτης και της καμμένης Σμύρνης

«Απόψε στο γραμμόφωνο θ’ ακούσετε της κυραγγέλας τη φωνή, όπως τη χάραξε κατάσαρκα η βελόνα στην καρδιά μου. Δεν έχει τέλος. Μόνο αρχή». Με αυτή την πρόταση ξεκινά το επανεκδοθέν (Εκδόσεις Κουκκίδα-Αιγαίον, 2022) συνταρακτικό «Τα χαΐρια μας εδώ», που αφορά στην προφορική αφήγηση της Σμυρνιάς τραγουδίστριας Αγγέλας Παπάζογλου και γράφτηκε από τον γιο της, Γιώργη Παπάζογλου. «Ο Γιώργος Παπάζογλου, ακούγοντας τη μάνα του τη Σμυρνιά να σιγοτραγουδά κάθε στιγμή και ώρα νοσταλγικά τζιβαέρια, νταμπαχανιώτικα, μινόρε, να μιλά για τη σφαγή, την προδοσία και την καταστροφή, ποτίστηκε τόσο πολύ απ’ την πίκρα της Σμύρνης, που μέχρι τώρα που είναι 95 χρονών, ψάχνει να βρει αλήθειες», καταγράφεται στο αυτί του απίστευτου αυτού βιβλίου.

Η Αγγέλα Παπάζογλου γεννήθηκε στις 8 Νοεμβρίου 1899 στη Σμύρνη και πέθανε στις 17 Αυγούστου 1983 στην Κοκκινιά της Νίκαιας – Αύγουστο είχε γίνει κι η καταστροφή, το 1922. Ανήκε σε οικογένεια λαϊκών μουσικών και ήταν κόρη του σπουδαίου βιολιστή Δημήτρη Μαρωνίτη ή Χιωτάκη. Ανέβηκε στο πάλκο σε ηλικία έντεκα ετών, πλάι στον πατέρα της. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, εγκαταστάθηκε στην Κοκκινιά και συνέχισε να τραγουδάει, συμβάλλοντας στη μεταφορά του αρχαίου ιωνικού πολιτισμού στην Παλαιά Ελλάδα. Το 1924 γνώρισε τον ρεμπέτη Βαγγέλη Παπάζογλου και παντρεύτηκαν το 1927. 

Ο Παπάζογλου ζήτησε από την κυρά Αγγέλα να σταματήσει το τραγούδι και ο ίδιος σταμάτησε να ηχογραφεί το 1936, αρνούμενος να συμμορφωθεί με τις επιταγές της λογοκρισίας του δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά. Πέθανε το 1943. Η Αγγελική Παπάζογλου έχασε εντελώς την όρασή της το 1929 –«ούτε ο Θεός δεν θα παντρευόταν μια αόμματη» διηγείται– και έζησε τυφλή μέχρι το 1983, στο σπίτι της στην Κοκκινιά. Άφησε μόλις επτά ηχογραφημένα τραγούδια (έξι αμανέδες και τη «Δερβίσαινα» του Βαγγέλη Παπάζογλου) και η ζωή της, βασισμένη ασφαλώς στο βιβλίο που παρουσιάζουμε, πρωτοανέβηκε στο θέατρο από την Άννα Βαγενά το 1999. Τον Σεπτέμβριο του 2021, η Νικολέττα Παναγιώτου ανέβασε στο βιβλιοπωλείο «Το Έρμα» την παράσταση «Απόψε στο γραμμόφωνο, θ’ ακούσετε της κυραγγέλας τη φωνή», μεταφέροντας στη σκηνή τις μαρτυρίες της Αγγέλας Παπάζογλου, από τη Σμύρνη στην προσφυγιά και από την Κατοχή στο Μπλόκο της Κοκκινιάς.

Το βιβλίο του Γιώργη Παπάζογλου δεν έχει νόρμα. Είναι γραμμένο κυρίως σε πρώτο πρόσωπο, όπως ο ίδιος κατέγραψε τις διηγήσεις της μητέρας του. Όπως εξηγεί σε εισαγωγικό σημείωμα «αυτό το βιβλίο χρειάστηκε τρία χρόνια για να γραφτεί μέσα από 750 μεγάλες και μικρές σελίδες σημειώσεων που γράφονταν πρόχειρα και ξαφνικά, οποιαδήποτε ώρα και στιγμή του εικοσιτετραώρου μια ολόκληρη ζωή». Χωρίζεται σε δύο βιβλία (επανεκδοθέντα πια σε ένα) και υποκεφάλαια που αφορούν στη ζωή της μεγάλης αυτής προσωπικότητας πριν και μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, στη Σμύρνη, στην Κοκκινιά, στην ελευθερία και στη σκλαβιά, μια ζωή γεμάτη βάσανα αλλά αδιαπραγμάτευτη και ανεξάντλητη περηφάνια και αξιοπρέπεια.

Δεν είναι υπερβολή να ειπωθεί πως το βιβλίο «Τα χαΐρια μας εδώ – Οινείρατα της άκαυτης και της καμένης Σμύρνης» αξίζει να τοποθετηθεί δίπλα σε μεγάλα βιβλία του Ελληνισμού και της ανθρωπότητας, βιβλία που καταγράφουν τις δυσκολίες με τις οποίες προχώρησε ο λαός και το έθνος μας όλα, μα όλα αυτά τα πέτρινα χρόνια. Κυκλοφορεί με συνοδευτικό ένθετο, με κείμενα των Βάσου Ν. Φτωχόπουλλου, εκ των εκδοτών, του Γιώργου Δ. Κ. Σαρηγιάννη («Τα Νέα»), του δημοσιογράφου Γιώργου Βιδάλη, του συγγραφέα και κριτικού θεάτρου Κώστα Γεωργουσόπουλου, του εθνομουσικολόγου Λάμπρου Λιάβα και του συγγραφέα Αλέξανδρου Ασωνίτη.

Γράφει ο Βάσος Φτωχόπουλλος: «Αν κάποιος θέλει να εντρυφήσει στο θέμα της προσφυγιάς, να ένα βιβλίο σταθμός. Όχι μόνο επειδή η Αγγελική Παπάζογλου περιγράφει με ιδανικό τρόπο τα γεγονότα, όπως τα έζησε, μα και επειδή δίνει, άψογα πολλές φορές, τη σχέση των σκλαβωμένων Ελλήνων της Μικράς Ασίας με τις διάφορες εξουσίες, αλλά, κυρίως, την αντιμετώπιση της μητέρας πατρίδας. Μέσα από την αφήγησή της, περνούν σημαντικότατα στοιχεία για τον πολιτισμό μας, ωσάν και η Παπάζογλου είναι συγγραφέας ιστορικής λογοτεχνίας».

Ένα μάθημα ειδικά για εμάς εδώ στην Κύπρο

Τωόντι, όπως σημειώθηκε παλιότερα, τα «Χαΐρια» συμπληρώνουν μεγάλα βιβλία για τη Μικρασιατική Καταστροφή, την απελευθέρωση και την κατοχή, την προσφυγιά, την Παλιά Ελλάδα, την αντίσταση, την πείνα, τη ζωή και τον θάνατο, μα και την αγάπη, την αγάπη της Αγγελικής Παπάζογλου για τον Βαγγέλη, τη μάνα της, τον Γιώργη, τη Σμύρνη. Η κυρά Αγγέλα δεν μεμψιμοιρεί ακατάπαυστα, όπως συνηθίζεται σε τούτα εδώ τα μέρη, παρ’ όλο που κατορθώνει να επιβιώσει ντυμένη γριά, κουβαλώντας ένα πάπλωμα στην πλάτη της, ενώ η μάνα της φορά κατάσαρκο ζωνάρι την ελληνική τους σημαία. «Μ’ άρπαξε απ’ το χέρι, με ταρακούνησε: “Να περπατάς σακάτικα, να μην ξεχάσεις πως είσαι ντυμένη γριά”, μου είπε. Κι όταν φτάσαμε εδώ, με την ψυχή στο στόμα, μας φωνάζανε “τουρκόσποροι”». Χτυπά το χέρι της στο τραπέζι και λέει τα πράγματα με τ’ όνομά τους, μες στην παράγκα της Κοκκινιάς, δακτυλοδειχτούμενη από την αμαρτωλή Αθήνα της καταστροφής.

Κατονομάζει τους ενόχους για τον ξεριζωμό, τους ενόχους της καταστροφής. Δεν αθωώνει τους Τούρκους, μα αντιλαμβάνεται, όλα αυτά τα χρόνια της προσφυγιάς, ότι «κάποια απάτριδες πληρωμένοι μας πουλήσανε κι όλοι τους κρύβουνε μέχρι σήμερα. Κανείς δεν λέει την αλήθεια στη Σμύρνη πόσος κόσμος χάθηκε, που βάλανε φωτιά και μας κάψανε και μας σφάξανε». Και διηγείται στον Γιώργη τι προηγήθηκε: «Κι η Ιωνία με τη Σμύρνη στην Ελλάδα. Άκου τι όμορφα που χτυπά στ’ αυτιά, σαν ποίημα. Η Ιωνία με τη Σμύρνη στην Ελλάδα».

Όχι, το βιβλίο, ο Γιώργης Παπάζογλου και φυσικά η κυρά Αγγέλα δεν διεκδικούν δάφνες επιστημοσύνης ή κάποιας προσθήκης στη βιβλιογραφία των ακαδημαϊκών συγγραμμάτων. Το βιβλίο «Τα χαΐρια μας εδώ» είναι ένα απίστευτο μάθημα από μια Σμυρνιά που είχε χαραγμένη στο σώμα της τη σύγχρονη ιστορία του Ελληνισμού. Είναι ένα μάθημα ειδικά για εμάς εδώ στην Κύπρο διότι η Αγγελική Παπάζογλου περιγράφει τον ξεριζωμό σαν να περιγράφει την τουρκική εισβολή στην Κύπρο, τους δικούς μας πρόσφυγες, την αντιμετώπιση των Κερυνειωτών από το κράτος, τη λήθη, την προδοσία, την εκδούλευση. Μα, πρωτίστως, ένα μάθημα για τον μεγάλο καημό του Ελληνισμού για την εκατονταετία της Μικρασιατικής Καταστροφής –την επανάληψή της ευαγγελίζονται στελέχη της κυπριακής κυβέρνησης. Ένα μάθημα για τον μεγάλο καμό, τη σκλαβιά, την κατοχή, την προσφυγιά, την πατρίδα, την αξιοπρέπεια, τη λευτεριά, που τα ’φαγε με το κουταλάκι η Σμυρνιά Αγγελική Παπάζογλου: «Ξέρετε ποιος είναι ο μεγάλος ο καμός; Ο μεγάλος ο καμός είναι, να σε φλοίζουνε, να σε τσιτσιρίζουνε, να σε σφάζουνε, να σε καταστρέφουνε κι όταν ξαναγεννηθείς και σε ρωτήσουνε “Τι θες να γίνεις;” εσύ να απαντήσεις: “Πάλι Ρωμιά, πάλι Σμυρνιά, πάλι Αγγελική Παπάζογλου κι όταν ξαναπεθάνω, ξαναβάλτε μου πικροδάφνη στο στόμα. Για το ινάτι πούμουνα Ρωμιά. Για το ινάτι πούμουνα Σμυρνιά, που δεν έβλεπα…”».