Νάντια Στυλιανού
Όταν οι Άγγελοι ζωγραφίζουν τη γη
Eρμηνευτικά Ζητήματα
Εκδόσεις Νίκας, Αθήνα 2022

 

Στο νέο της βιβλίο η Νάντια Στυλιανού συγκεντρώνει 19 μελετήματα, ανάλεκτα εισηγήσεων σε διεθνή επιστημονικά συνέδρια, διδασκαλιών σε σεμινάρια, καθώς και δημοσιεύσεων σε λογοτεχνικά περιοδικά και σύμμεικτους τόμους. Μια συγκομιδή πολυσχιδούς ερμηνευτικής θεώρησης, κυρίως διακειμενικής παραλληλίας, που εστιάζει την πολυγνωσία της ερευνητικής φιλολογικής της σκευής σε σημαντικούς ποιητές και στη συνεξέταση ομοούσιων σημαινομένων και ομοειδών εννοιολογικών πτυχών στα έργα τους. Στους κεντρικούς, ωστόσο, άξονες αναφοράς και τις παραπληρωματικές συνιστώσες των κριτικών δοκιμίων εγγράφεται το Ελυτικό ποιητικό σύμπαν της συστηματικής της εντρύφησης. Καθότι, οκτώ εκ των εμπεριστατωμένων εργασιών πραγματεύονται ενδιαφέρουσες θεματικές από την ποίηση και την ποιητική του Ελύτη είτε σε Ηρακλείτεια διαλεκτική αναγωγή και συνομιλία με ομοτέχνους του στοιχειοθετούν συγκριτολογικές προσεγγίσεις ταυτογενών ή παρεμφερών ποιητικών τοπίων.     

Την πολυσημία του τίτλου σε παράφραση του στίχου, ειλημμένου από τον «Μικρό Ναυτίλο» του («χάρτες που ζωγραφίζουν άγγελοι μ’ αόρατη δεξιά»), σχολιάζει επεξηγηματικά μεταξύ άλλων κομβικών αποτιμήσεων ο Ομότιμος Καθηγητής της Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Κωνσταντίνος Κασίνης στον Πρόλογο-Χαιρετισμό του: «… μια εικόνα που σημαίνει την γείωση του υπερβατού και τον μετεωρισμό του γήινου, την συναίρεση θείων και φυσικών στοιχείων, την με άλλες λέξεις έκφραση της θέσης του Ηράκλειτου “οδός άνω κάτω μία”. Αυτή η θέση αποτελεί τον συνεκτικό κρίκο όλων των μελετών.».

Ενώ στο προλογικό της σημείωμα η συγγραφέας επισημαίνει ως προς τον πυρήνα της προβληματικής της τις νοηματικές συνυφάνσεις των εν λόγω αναλυτικών αποτυπώσεων, που συνιστούν βιβλιογραφική συμβολή στο πεδίο της νεοελληνικής συγκριτολογίας: «Στη συναγωγή αυτή των κειμένων συνεκτικός ιστός είναι η αναζήτηση του νεοελληνικού πολιτισμικού προσώπου μέσα από την ανίχνευση και την ανάλυση πολιτισμικών δομών, μέσα από το πνεύμα της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, αλλά και του υπερρεαλιστικού κινήματος και ευρύτερα του μοντερνισμού.».

Στα κείμενα που αφορούν σε θεματολογικές οπτικές και συναναγνώσεις του Ελύτη με άλλους ποιητές σημειώνουμε, κατ’ αρχήν, τον πολλαπλό αλληγορικό συμβολισμό στην πρόσληψη της γυναίκας από εκείνη που εικονογραφεί στις υπερρεαλιστικές ποιητικές και εικαστικές αιρετικές του συλλήψεις ο Εγγονόπουλος. Η ειδοποιός διαφορά έγκειται στις μετωνυμικές της μεταπλάσεις από έναν κατ’ εικόνα Θεού ποιητή-δημιουργό και στις ανατρεπτικές μυθοπλασίες των ρευστών ημιτελών μεταμορφώσεων από έναν ποιητή-επαναστάτη. Εξάλλου, «Οι κόρες στην Ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη» στην ομώνυμη μελέτη τελούν σε ανακυκλούμενη μεταβολή ανάμεσα στο «ερωτικό σώμα» και στο «σώμα της φύσης», κυοφορώντας τη μέθεξη του αισθητού και υπερβατικού κόσμου ή την πνευματική συνοικείωση στην ελληνική φύση του ηλιακού φωτός με το ιδεατό άυλο φως του Πλωτίνου. Προσφυώς, την πρωτεϊκή συμβολοποίηση της γυναίκας ανάμεσα στην εσωτερική και εξωτερική πραγματικότητα ως έκφραση της αέναης επιθυμίας του ιδεώδους φωτίζει επαρκώς η μελέτη «Μύθος και έρως στο έργο “Μεταμορφώσεις Πόλεων” του Μιχάλη Πιερή».  

Η καθαρτική εξαγνιστική ιδιότητα του αιγαιοπελαγίτικου και μεσογειακού φωτός στη φυσική και μεταφυσική του διάσταση ή την κρυπτική του μυσταγωγία τεκμαίρεται αποκαλυπτικά «στη μάχη για το φως» με συμμαχητές τον Ελύτη και τον Ρενέ Σαρ, μια ευσύνοπτη εδώ επιτομή εκτενέστερης έρευνας για τους δύο πνευματικούς συνοδοιπόρους και την ομοιότροπη θέαση του κόσμου, ήτοι, μεθερμηνεύοντας την ενότητα των αντιθέτων της προσωκρατικής κοσμολογίας με την εξακτίνωση τού ένδον φωτός, που διαπερνά το σκοτάδι.

Μια άλλη ποιητική συνάντηση του Ελύτη με τον Nazim Hikmet εντοπίζεται στην αντίστοιχη μελέτη, όπου κοινά σημεία έμπνευσης συνιστούν το «νερό» και το «ψωμί» και που αισθητοποιούν τις μεταφορικές συζεύξεις της ζωής και του αγώνα για ελευθερία. Κατά προέκταση, την Ελυτική «λιγοσύνη» της αυτάρκειας έναντι της πληθωρικότητας του όλου, παραπέμπει ευστόχως η συγγραφέας στον Σολωμό, που αναδεικνύει δύο άλλα εγγενή στοιχεία της ελληνικής πληρότητας: «Καλή ’ναι η μαύρη πέτρα σου και το ξερό χορτάρι». Με στίχο επίσης από τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους» συντελείται η «Είσοδος» του «Μικρού Ναυτίλου», πυροδοτώντας το έναυσμα στη μελέτη υπό τον Ηρακλείτειο τίτλο «Εδιζησάμην εμεωυτόν» και την απόδοση της ερμηνευτικής του πολυσημίας «Ένα ταξίδι αυτογνωσίας», για την ανακάλυψη της «θάλασσας ως πολιτισμικής αξίας», που σε Ελυτικό νεολογισμό «νησιωτίζει» τις «συντεταγμένες της Ελληνικότητας», ως ισοδύναμη συνεκδοχή της «Οικουμενικότητας» στις φερώνυμες δοκιμιακές καταγραφές.

Πέραν του Ελύτη, στο συγγραφικό ταμείο της Στυλιανού αποθησαυρίζονται και άλλα αξιόλογα πονήματα. Οι υπερρεαλιστικές μεταμορφωτικές συναρθρώσεις, που αποκρυπτογραφεί στην ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη, όπως την οιονεί Σισύφεια αγωνία της έκπτωσης είτε κατά μίαν άλλη εδώ συσχέτιση του κλυδωνισμού στον «περίπατό» του με την Ορφική αναζήτηση της σκιάς στον Άδη μέχρι τη φανέρωση του ήλιου και την ουράνια μεταρσίωση. Το κοσμογονικό συναπάντημα Σεφέρη και Σικελιανού σε δρόμους ανθρωπιστικής δικαιοσύνης και τη συνομιλία του Σικελιανού με την Ηρακλείτεια φιλοσοφία και το υπερρεαλιστικό κίνημα συγκροτούν οι αντίστοιχες μελέτες. Η προδρομική Σικελιανική αποδοχή του υπερρεαλισμού συνίσταται στην επαναστατική αφύπνιση του ανθρώπου, που θα τον «επαναφέρει στην καρδιά του σύμπαντος». 

Η συγγραφέας με διακειμενικές, ωσαύτως, συνδηλώσεις ανατέμνει διεισδυτικά εμφανείς έως και υπόρρητες όψεις του έργου εκλεκτών Κυπρίων συγγραφέων, όπως των αείμνηστων Νίκου Κρανιδιώτη, Μιχάλη Πιερή και Νίκης Μαραγκού, του Κώστα Γουλιάμου και του Νίκου Ορφανίδη, του οποίου παρουσιάζει τη λειτουργία της μνήμης μέσα από το πεζογραφικό του έργο και την αριστοτεχνική του νουβέλα «Το βραδινό λεωφορείο». Ο νόστος, ειδικότερα, ως μετωνυμική έκφανση της «ανερμάτιστης σιωπής» συνηχεί με ελεγειακούς τόνους απώλειας της τουρκοκατεχόμενης Κερύνειας στην ποιητική των Κρανιδιώτη και Ορφανίδη.

Τα ως άνω ελάχιστα δεν αποδίδουν τα μέγιστα της εργώδους και εμπνευσμένης κριτικής γραφίδας της Νάντιας Στυλιανού.