Στωικισμός: Τα καλά, τα κακά και τα αδιάφορα

 

Ακολουθώντας την φιλοσοφική παράδοση, η Στωική Φιλοσοφία θέτει την ευδαιμονία ως σκοπό της ζωής. Ο Στωικισμός για να αναμετρηθεί με τις ήδη υπάρχουσες φιλοσοφίες όφειλε να προσφέρει μια εναλλακτική αντιμετώπιση του βίου. Ωστόσο, ο Πλατωνισμός και ο Αριστοτελισμός είναι πολύ διαδεδομένες σχολές. Ο Κυνισμός, από την άλλη, αν και αποτελεί τη φιλοσοφική αφετηρία του Ζήνωνα (ξεκίνησε ως μαθητής του Κυνικού Κράτη) ήταν μία ακραία μορφή μοναχικού βίου, απαλλαγμένη από όλες τις συμβάσεις. Ο Ζήνων, όντας σε μια εποχή πολιτικών αναταράξεων και ηθικού ξεπεσμού, πρόσφερε μία νέα οπτική στον άνθρωπο που ζει μέσα στην κοινωνία, αλλά έχει να αντιμετωπίσει τις πολλαπλές προκλήσεις της καθημερινότητας και παράλληλα θέλει να στηριχτεί στον εαυτό του για την ευτυχία του. Τι πιο απλό (και σύνθετο συνάμα); 

Η αρετή, ως σκοπός του βίου, δεν θα μπορούσε σαφώς να τοποθετηθεί σε εξωτερικά αγαθά. Κάθε άνθρωπος μπορεί να γίνει ευδαίμων, καθώς η ευτυχία βασίζεται στον ίδιο. Η καινοτομία του Στωικισμού (μεταξύ άλλων) έγκειται στην τριμερή διάκριση των πραγμάτων σε αγαθά, κακά και αδιάφορα: «Αυτά, λέει ο Ζήνων, είναι όσα μετέχουν της ουσίας από δε τα πράγματα άλλα είναι αγαθά, άλλα κακά και άλλα αδιάφορα. Αγαθά είναι τα τέτοια: η φρόνηση, η σωφροσύνη, η δικαιοσύνη, η ανδρεία και κάθε τι που είναι αρετή ή μετέχει αρετής. Κακά είναι τα τέτοια: η αφροσύνη, η ακολασία, η αδικία, η δειλία και κάθε τι που είναι κακία ή μετέχει της κακίας. Αδιάφορα είναι τα τέτοια: η ζωή και ο θάνατος, η δόξα και η ασημότητα, ο πόνος και η ηδονή, ο πλούτος και η πενία, η υγεία και η νόσος, και τα παρόμοια». (Στοβαίος, Εκλογαί, 2.7, Εκ της Διδύμου επιτομής)

Τις τέσσερις αρετές (φρόνηση, σωφροσύνη, δικαιοσύνη, ανδρεία) τις έχουμε συναντήσει ήδη στην Πλατωνική Πολιτεία ενώ τα αντίθετά τους (αφροσύνη, ακολασία, αδικία, δειλία) βλάπτουν την ανθρώπινη φύση. Η προσθήκη, όμως, των αδιάφορων στην Ηθική είναι νέα σύλληψη. Με ποια έννοια ο θάνατος, η αρρώστια και ο πόνος συγκαταλέγονται στα αδιάφορα του ανθρώπινου βίου; Τα αδιάφορα, που δεν είναι ούτε καλά ούτε κακά, ούτε ωφελούν ούτε βλάπτουν, δεν εξαρτώνται από εμάς ούτε είναι απαραίτητα για την ευδαιμονία. 

Η θεωρία του Ζήνωνα εξηγεί τι βρίσκεται στον έλεγχό μας. Η αρετή, αν και δύσκολο να επιτευχθεί, είναι αυτή που οδηγεί στην ευδαιμονία (την καλή ροή του βίου) και η κατάκτησή της επαφίεται στο άτομο. Ο Ζήνων με αυτόν τον τρόπο αποδεσμεύει την ευτυχία από την τύχη, τα γονίδια, την καταγωγή, θέτοντας στόχους που μπορεί να επιτύχει οποιοσδήποτε, ανεξαρτήτως συνθηκών. Το μόνο που μπορούμε να ελέγξουμε είναι ο νους μας, ούτε η γνώμη των άλλων ούτε τα γεγονότα. Μόνο αυτός βρίσκεται στον έλεγχό μας και καθοδηγεί τις πράξεις μας στον δρόμο για την αρετή. Εξηγεί ο Επίκτητος στο Εγχειρίδιον: «Από τα πράγματα άλλα είναι στην εξουσία μας και άλλα δεν είναι. Της εξουσίας μας είναι ο νους μας, η λογική μας που αποφαίνεται για το τι είναι καλό και τι κακό». (1.1)

Η Στωική φιλοσοφία παραμένει έως σήμερα δημοφιλέστατη ως φιλοσοφία βίου, καθώς δίνει την δύναμη στο άτομο να στηριχτεί στον εαυτό του και να αποδεσμευτεί από τον χείμαρρο των εξωτερικών «αδιάφορων» που κατακλύζουν την ζωή του. Τα σημερινά πρότυπα ομορφιάς, δημοσιότητας, πλουτισμού που αποπροσανατολίζουν το άτομο δεν προσφέρουν ευτυχία. Αντιθέτως, κατασκευάζουν κοντόφθαλμες και αλαζονικές ψευδαισθήσεις.

Με λίγα λόγια, η ευτυχία βρίσκεται μέσα μας. Σε όσα έχουμε και τόσο λίγο εκτιμάμε. Σε αυτά που μπορούμε να ελέγξουμε και να αλλάξουμε. Όλα τα άλλα είναι αδιάφορα.

Η δρ Έλσα Νικολαΐδου διδάσκει Φιλοσοφία στο Med High