Ο Ανδρέας Πίττας είναι ο ιδρυτής μιας πετυχημένης φαρμακοβιομηχανίας. Το όνομα του όμως το συναντάμε συχνά σε θέματα τέχνης και πολιτισμού: Σε εκδόσεις, διαλέξεις για τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλου, γιαπωνέζικα ποιήματα, ντοκιμαντέρ για την Αφροδίτη… Μήπως εν τέλει είναι κι η τέχνη φάρμακο; Αυτή ήταν και η πρώτη ερώτηση μας όταν τον συναντήσαμε. 

– Λοιπόν, πώς θα απαντούσατε; Για μένα οι καλές τέχνες δεν είναι φάρμακο -είναι μάλλον πνευματική ανάγκη. Είμαι σίγουρος όμως ότι για πολλούς μπορεί να δρούνε ως φάρμακο (κατά της μελαγχολίας, της μοναξιάς, της ανίας κ.λπ.). Ωστόσο, η τέχνη σήμερα, ιδιαίτερα η ζωγραφική, βρίσκεται σε μεγάλη παρακμή, βουτηγμένη σε μια αισθητική σκουπιδιών και ασκήμιας. Σήμερα συντελείται, εκτός από σποραδικές εξαιρέσεις, θεοποίηση της ασκήμιας και της προχειρότητας. Τα ονόματα “μανουβράρονται” από την αγορά όπου δρουν μερικοί γκαλερίστες και συλλέκτες με μεγάλα κεφάλαια, αναδεικνύοντας σε φίρμες ζωγραφικά μηδενικά για τα οποία αμφιβάλλω αν θα εισέλθουν ποτέ στην ιστορία της τέχνης. Η λεγόμενη σύγχρονη (contemporary) ζωγραφική είναι στα χέρια των πιο δυνατών παικτών και των πιο δυνατών τμημάτων των οίκων δημοπρασιών. Για αυτό και ο οίκος Christie’s ανέθεσε την εκποίηση του “Σωτήρα’’ του Λεονάρντο Ντα Βίντσι, στο τμήμα της σύγχρονης ζωγραφικής (τελική τιμή 450 εκατομμύρια). Στο τμήμα των “παλαιών μαέστρων” (όπου ανήκει ο πίνακας) το πολύ να έφτανε στα 100 εκατομμύρια.

– Αλήθεια, πώς άρχισε η σχέση σας με την Τέχνη; Μπορώ να πω από το δημοτικό ακόμα, όπου είχαμε μάθημα τέχνης, ενώ μόλις έμαθα να διαβάζω μπήκα στην εύκολη λογοτεχνία διαβάζοντας παραμύθια. Επιπλέον, γεννήθηκα απέναντι από εκκλησία και σπούδαζα τις εικόνες. Η μακαριστή δε γιαγιά μου Χαρίκλεια είχε ένα μικρό εικονοστάσι του οποίου συνήθιζα να μελετώ τους αγίους. Αργότερα, στην πρώτη γυμνασίου, η συνάντηση μου με τον  Ὀμηρο υπήρξε καταλυτική για την ποίηση. Εδώ ίσως πρέπει να αναφέρω ότι είχαμε την τύχη να έχουμε καθηγητές που προσπαθούσαν να μας “παιδεύσουν” κι όχι μόνο να μας εκπαιδεύσουν. 

– Και η ιδιαίτερη σχέση σας με τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο πώς προέκυψε; Φοιτητής στην Αυστρία μάθαινα για τη ζωγραφική μιλώντας με σπουδαίους ζωγράφους, κυρίως του Εξπρεσιονισμού και του Συμβολισμού, τους οποίους είχα την τύχη να γνωρίσω. Όλοι εξήραν τον Greco ως τον μεγάλο των μεγάλων. Από τότε λοιπόν άρχισα να ασχολούμαι. Ὀσο παράξενο και να ακουστεί, τη δεκαετία του ‘60 δεν γνωρίζαμε τα πράγματα που ξέρουμε σήμερα για τον Θεοτοκόπουλο. Μόλις μπόρεσα να επισκεφτώ τη Μαδρίτη και το Τολέδο και βλέποντας από κοντά τα έργα του, κατανόησα αμέσως τα λόγια που είχα ακούσει για αυτόν. Μερικά από τα έργα του μιλούν μια παλαιά και ταυτόχρονα πολύ μοντέρνα γλώσσα. Κάποτε, στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, ο Γερμανός κριτικός τέχνης Graefe στάληκε στην Ισπανία για να μελετήσει τον Velasquez, ο οποίος εθεωρείτο ο σημαντικότερος ζωγράφος της χώρας. Γυρνώντας πίσω έγραψε ότι αντίθετα με την ισχύουσα άποψη, ο σημαντικότερος είναι ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος.

– Τι ανακαλύψατε μελετώντας τη ζωή και το έργο του; Δεν νομίζω ότι ανακάλυψα κάτι. Δηλαδή, δεν πρόκειται για ανακάλυψη αλλά περισσότερο για διαπιστώσεις: βεβαιώθηκα ότι όσα λέχθηκαν ή γράφτηκαν για τον Greco δεν ευσταθούν (είπαν μεταξύ άλλων πως ήταν τρελός, αστιγματικός, κονβέρσος, Ιταλός, και πολλά άλλα). Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ήταν απλούστατα πολύ πιο μπροστά από την εποχή του, ίσως και 300 χρόνια – “ακούμπησε” τους ιμπρεσιονιστές και τους εξπρεσιονιστές, ακόμη και τους κυβιστές του 20ού αιώνα, την πρώτη δεκαετία του 17ου αιώνα. Διαπίστωσα επίσης ότι ήταν ένας εκπληκτικός ζωγράφος που μπορούσε να κάνει σχεδόν τα πάντα με το πινέλο του (και πιστεύω ότι στη ζωγραφική ξεπέρασε πολλούς μεγάλους που προϋπήρξαν). Για μένα, ο Greco ανήκει στη μικρή ομάδα των μεγίστων ζωγράφων που έζησαν μετά τη γέννηση του Χριστού.

– Εκτός από τη ζωγραφική, σας συναντάμε και στην ποίηση. Συγκεκριμένα στη συγγραφή χαϊκού. Αυτό πώς έγινε; Όταν πρωτοδιάβασα χαϊκού, το 1965, στα γερμανικά: η δύναμη της εικόνας, η αίσθηση του «κεραυνοβόλου», η λακωνική αντιμετώπιση της εμπειρίας μέσα σε λίγες συλλαβές, η οικονομία των λέξεων, με άφησαν άφωνο. Οι μεγάλοι «μάστορες» όπως ο Basho, ο Buson, ο Issa και αργότερα ο Shiki με γοήτεψαν και ακόμα με γοητεύουν. Αν και ο τελευταίος «κλασσικός», ο Masaoka Shiki, πέθανε στις αρχές του 20ου αιώνα, το χαικού έχει πλέον διαδοθεί σε πολλές χώρες και γλώσσες. Έχουν γραφτεί χιλιάδες ποιήματα, κυκλοφορούν πολυάριθμα περιοδικά, φυλλάδια, βιβλία από καινούργιες γραφές χαικού. Πολλοί ωστόσο, ακόμα και Γιαπωνέζοι, έχουν ξεστρατίσει από το πέντε-επτά-πέντε. Διαβάζουμε ποιήματα με δύο στίχους, με 21 συλλαβές, με άλλη διάταξη. Κατά την ταπεινή μου γνώμη αυτό είναι μέγιστο λάθος: η μορφή του Χαϊκού επιβάλλει τις 17 συλλαβές και έτσι πρέπει να παραμείνει για να έχει τη μορφή του χαϊκού. Δεν υπάρχει τέχνη α-μορφή! Γράφοντας όμως ελληνικά είναι μια άλλη υπόθεση: δεν είμαστε βουδιστές, η γλώσσα μας συμπεριφέρεται διαφορετικά, η παιδεία μας και η εποχή μας μπορεί να μας οδηγεί αλλού. Παρόλο που έχουν γραφτεί όμορφα τρίστιχα δεκαεπτασύλλαβα στα ελληνικά, θα πρέπει ένας κλασσικά εκπαιδευμένος αναγνώστης της ιαπωνικής ποίησης να μας αντιμετωπίσει με επιείκεια και να συγχωρέσει ελαφρά παραστρατήματα όπως κάποιες μεταφορές, λίγα επίθετα παραπάνω, μερική απουσία των εποχών του χρόνου. 

– Στον τομέα των εκδόσεων έχετε κι άλλα βιβλία. Πώς έγινε η επιλογή; Είναι βιβλία που αφορούν την Κύπρο, σε κεφάλαια της ιστορίας μας με μεγάλα κενά. Το πρώτο είναι το “Cyprus – Society and Culture 1191-1374” από τις εκδόσεις Brill και το δεύτερο “Lemesos – A History of Limassol in Cyprus from Antiquity to the Ottoman Conquest”, Cambridge Scholars Publishing. Έχω επιχορηγήσει τα έξοδα συγγραφής και έκδοσης.

– Στο Ινστιτούτο Κύπρου υπάρχουν τα Εργαστήρια Χαρακτηρισμού Τέχνης «Ανδρέας Πίττας». Τι ακριβώς γίνεται εκεί; Κύριος στόχος είναι η ανάπτυξη τεχνολογικών εφαρμογών και αναλυτικών μεθόδων για τη μελέτη έργων τέχνης και αρχαιολογικών αντικειμένων. Ερευνητές καταγράφουν, αναλύουν και ‘χαρακτηρίζουν’ ζωγραφικά έργα, αρχιτεκτονικά μνημεία και αρχαιολογικά ευρήματα. Η ανάλυση έργων καλλιτεχνών όπως ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος και ο Τισιανός, η μελέτη βυζαντινών εικόνων και τοιχογραφιών, η διεπιστημονική μελέτη μνημείων της UNESCO όπως οι εκκλησίες του Τροόδους και η Χοιροκοιτία, η ίδρυση του εργαστηρίου δεντροχρονολόγησης, η ανάπτυξη έρευνας σε θέματα προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς, είναι κάποια από τα θέματα στα οποία έχουμε επικεντρωθεί. Εκτός από την έρευνα, τα Εργαστήρια μας προσφέρουν εξειδικευμένες υπηρεσίες σε συνεργασία με φορείς, όπως το Τμήμα Αρχαιοτήτων, το Τμήμα Δασών, η Αστυνομία, η Εκκλησία, η Πινακοθήκη Λεβέντη, το Λεβέντειο Μουσείο, το Παγκύπριο Γυμνάσιο – αναφέρω κάποια χαρακτηριστικά παραδείγματα – όπως και με ιδιώτες συλλέκτες. Η λειτουργία των Εργαστηρίων μας, αναδεικνύει την Κύπρο σε περιφερειακό κέντρο αναφοράς για τη διεπιστημονική και καινοτόμο μελέτη και ανάδειξη της ιστορίας της τέχνης, της αρχαιολογίας και γενικότερα της πολιτιστικής κληρονομιάς. Εντάσσονται στο ευρύτερο πλαίσιο του Ινστιτούτου Κύπρου και έχουν συνεργασία με κορυφαία κορυφαία ιδρύματα του εξωτερικού, όπως το Κέντρο Έρευνας και Συντήρησης Μουσείων της Γαλλίας (C2RMF) στο Λούβρο, το Πανεπιστήμιο Cornell (ΗΠΑ) στον τομέα της δεντροοχρονολόγησης και κλιματικής αλλαγής, και το National Center for Super-Computing Applications στο Πανεπιστήμιο του Illinois (ΗΠΑ) σε θέματα τεχνολογίας. Οι υποδομές μας δε, έχουν ενσωματωθεί στην Πανευρωπαϊκή Υποδομή Επιστημών Πολιτιστικής Κληρονομιάς (European ResearchInfrastructure for Heritage Sciences – E-RIHS). 

– Τι είναι η τεχνική απεικόνισης και φυσικοχημικής ανάλυσης που γίνεται εκεί; Η εν λόγω μεθοδολογία επικεντρώνεται στην καταγραφή, ανάλυση, αναπαράσταση και γενικότερα στον πλήρη ‘χαρακτηρισμό’ των υλικών, των μεθόδων και της τεχνικής κατασκευής έργων ζωγραφικής, μνημείων αρχιτεκτονικής και αρχαιολογικών ευρημάτων. Μπορεί να αναδείξει κρυμμένα ‘μυστικά’ και άγνωστες πληροφορίες της δημιουργίας και ιστορίας έργων τέχνης. Για παράδειγμα, η εφαρμογή πολυφασματικής και υπερφασματικής ψηφιακής φωτογράφισης σε ζωγραφικούς πίνακες, μπορεί να φανερώσει άγνωστες λεπτομέρειες όπως χαμένες υπογραφές και επιζωγραφισμένα έργα. Παράλληλα, η ανάλυση των χρωστικών ενός έργου μπορεί να βοηθήσει στην απόδοση του σε κάποιον καλλιτέχνη ή να καταγράψει την κατάσταση συντήρησης του. Η δεντροχρονολογική μελέτη του ξύλου στο κάδρο ενός πίνακα ή στο θύρωμα μιας μεσαιωνικής εκκλησίας βοηθά στην χρονολόγηση τους. Τέλος, η ψηφιακή αναπαράσταση και απεικόνιση των έργων τα οποία έχουν μελετηθεί, προωθεί την καλύτερη διάχυση των αποτελεσμάτων της έρευνας στο ευρύ κοινό. 

– Μέσω του Ινστιτούτου είχατε αρχίσει ηλεκτρονική καταγραφή των κυπριακών αρχαιοτήτων που βρίσκονται στο εξωτερικό. Σε ποια φάση είναι το εγχείρημα αυτό; Η συγκεκριμένη προσπάθεια, της οποία ηγείται ο καθηγητής κ. Βάσος Καραγιώργης, είχε κατ’ αρχήν ως στόχο την καταγραφή των ιδρυμάτων, σε ολόκληρο τον κόσμο, που κατέχουν κυπριακές αρχαιότητες στις συλλογές τους. Με τη συνεργασία μουσείων, οργανισμών και συλλεκτών, η επιμέρους καταγραφή των αρχαιολογικών αντικειμένων θα μας δώσει μια ψηφιακή βιβλιοθήκη που θα λειτουργήσει ως πύλη πρόσβασης στο σύνολο των κυπριακών αρχαιοτήτων στο εξωτερικό. Το επόμενο βήμα είναι ο τεχνικός ανασχεδιασμός της ηλεκτρονικής πλατφόρμας με βάση το υλικό που έχουμε λάβει και η ένταξη αυτού στην ψηφιακή βιβλιοθήκη μας.  

– Στα σκαριά ήταν κάποια στιγμή κι ένα ντοκιμαντέρ για την Αφροδίτη. Έχει ολοκληρωθεί; Ναι, είναι το “Venus Uncovered” που έχει γυριστεί από την Bettany Hughes, με έξοδα δικά μας και του Ιδρύματος Λεβέντη. Έχει ήδη προβληθεί το 2018 από το BBC και από το κανάλι Ιστορίας του ΟΤΕ (Cosmote) και το έχουν δει περισσότεροι από 120 εκατομμύρια άτομα. Η Αφροδίτη είναι χωρίς δεύτερη σκέψη η ενδοξότερη Κυπρία. Η κ. Hughes η οποία τώρα είναι Dame είναι σπουδαία Ιστορικός με πολύ πλούσιο έργο, πολύ κοντά στην Ελλάδα και τον πολιτισμό της και έχει πρόσφατα εκδώσει και βιβλίο για την Αφροδίτη. 

– Θα μπορούσε ο πολιτισμός να έχει πιο σημαντική θέση και να αποτελέσει, ίσως, μέρος της οικονομικής ανάπτυξης της Κύπρου; Η Κύπρος έχει πολιτισμό και ιστορία που ποτέ δεν προβάλαμε αρκετά. Αφήσαμε το όνομα μας να συνδέεται με εύκολα σλόγκαν όπως «ήλιος και θάλασσα». Εγώ πιστεύω ότι σε μια κοινωνία το τρίπτυχο, Πολιτισμός – Οικονομία – Παιδεία είναι υψίστης σημασίας και τα τρία πρέπει να συμβαδίζουν. Η οικονομία μπορεί να συνθλίψει ακόμα και τα μεγαλοιδεάτικα όνειρα των γειτόνων μας. Ο πολιτισμός δε, από την αρχή κιόλας της Ιστορίας, άφησε ίχνη: ένα κεφάλι γάτας στο μουσείο μας, με ιστορία δέκα χιλιάδων ετών, αρχίζει να μιλά για πολιτισμό και τα πρώτα του τέχνεργα. Η Άνασσα της Κύπρου θα μπορούσε να αλλάξει το τοπίο και το όνομα μας στο εξωτερικό. Τι έχουμε προβάλει γι’ αυτήν; (Ακόμα και η Κίνα γνωρίζει την Αφροδίτη, έστω με το λατινικό όνομα Venus). Τι γνωρίζει ο μέσος Ευρωπαίος για τις επιζωγραφισμένες εκκλησίες του Τροόδους ή ο μέσος Ρώσος περιηγητής για την Κυπριακή εικονογραφία του 13ου αιώνα; Τι γνωρίζει ο μέσος φιλόλογος Έλληνας για τη μεσαιωνική μας γλώσσα ή για την ποίηση του Βασίλη Μιχαηλίδη; Σκεφτείτε ότι ο Giotto και ο Cimabue έγιναν ‘’ένδοξοι’’ γιατί τους ανέφερε ο Δάντης στη Θεία Κωμωδία. Εμάς –την Κύπρο δηλαδή– ή αν θέλετε επακριβώς την Κύπριδα, ο Όμηρος την αναφέρει σε πολύ σπουδαίους του στίχους. Πού είναι η Κύπρις; 

– Αν σας ζητούσαν να καταστρώσετε ένα πλάνο στον τομέα αυτό, τι θα προτείνατε ως ένας άνθρωπος που έχει καταφέρει να δημιουργήσει και να διοικεί μια τεράστια επιχείρηση; Θα πρότεινα ένα Υφυπουργείο πολιτισμού και θα μπορούσα να καταστρώσω με τη βοήθεια 2-3 φίλων ένα πολύ ωραίο σχέδιο.

– Κάνοντας το δικηγόρου του διαβόλου θα τολμήσω να σας ρωτήσω: Η Τέχνη συμπληρώνει το προφίλ ενός ανθρώπου που έχει πετύχει στον επιχειρηματικό τομέα; Δεν βλέπω την τέχνη σαν συμπλήρωμα του προφίλ μου. Πρέπει όμως να πω ότι η τέχνη ανέκαθεν σχετιζόταν με κάποια οικονομική ευρωστία. Δεν υπήρξε, εξ όσον γνωρίζω δωρεάν τέχνη για κανένα. Ο Πραξιτέλης πούλησε τις δύο του Αφροδίτες, την μία στην Κω και την άλλη στην Κνίδο, για μεγάλα ποσά. Ο Απελλής για ένα του πίνακα εισέπραξε 1.500 κιλά χρυσού. Έτσι, και σήμερα για να συλλέξεις τέχνη χρειάζονται χρήματα. Θυμάμαι που φοιτητής ακόμα στην Αυστρία μου είχαν προσφερθεί για μερικές εκατοντάδες σελίνια Αυστρίας, σκίτσα του Egon Schiele τα οποία όμως δεν μπορούσα τότε να αγοράσω (τώρα οι τιμές τους έχουν ανέβει στους ουρανούς).

– Πώς μεταπηδήσατε από την ιατρική στην παραγωγή φαρμάκων; Αν ανατρέξουμε στην αρχαία Ελλάδα, οι γιατροί φρόντιζαν για τα φάρμακα τους και ήξεραν πολύ καλά τι έπρεπε να δώσουν στον ασθενή. Η Κύπρος δε, από τα πολύ παλιά χρόνια, υπήρξε εξαγωγέας φαρμάκων και υπάρχουν δείγματα συσκευασίας σε αμφορίσκους που βρέθηκαν, για παράδειγμα, στο Λίβανο. Πολλά άλατα του χαλκού χρησιμοποιούνταν και πολύ αργότερα, τη βυζαντινή εποχή και τον Μεσαίωνα. Μετά την εισβολή όμως, η Κύπρος είχε ξεμείνει από φάρμακα και ιδίως αντιβιοτικά. Αυτό και μόνο υπαγόρευε τη δημιουργία τοπικής παραγωγής, αν και η καινοτομία της δημιουργίας φαρμακοβιομηχανίας το 1976 επέφερε αρκετά σκωπτικά σχόλια από συναδέλφους. Να πως πως στα πλαίσια των σπουδών μου είχα την τύχη να διατελέσω βοηθός του καθηγητή μου στα εργαστήρια της φαρμακευτικής και οι παράλληλες γνώσεις με βοήθησαν πάρα πολύ. 

– Η ιστορία σας αποδεικνύει μήπως, πως υπάρχει χώρος για καινοτομίες στην Κύπρο; Βεβαίως υπάρχει. Τη δημιουργία του σχετικού Υφυπουργείου την βρίσκω σημαντική από κάθε άποψη. Με την καινοτομία μπορούν πολλά, σε μια μικρή χώρα που είμαστε εμείς, να μεγεθυνθούν αριθμητικά, ευνοώντας τους αριθμούς της οικονομίας.

– Σε μια εποχή όπως αυτή που βιώνουμε σήμερα τόσο η φαρμακευτική όσο και η τέχνη αποτέλεσαν δύο βασικούς άξονες στους οποίους η ανθρωπότητα επένδυσε τις ελπίδες της. Υπάρχει κάποιο νήμα που ενώνει τα δύο; Η φαρμακευτική τα τελευταία 70 – 80 χρόνια έχει επιτελέσει πραγματικά θαύματα, αν αναλογιστούμε τι καταφέραμε σε αυτό το μικρό σχετικά διάστημα. Προβλέπω πως θα φέρει και άλλα θαυμαστά φάρμακα και καινούριους τρόπους θεραπείας. Τώρα η τέχνη αν προχώρησε είναι μια άλλη υπόθεση. Το ζητούμενο δεν είναι ασφαλώς το ίδιο. Λυπάμαι που ο κόσμος δεν διαβάζει και, η αποσύνθεση της τέχνης γίνεται πλέον φανερή. Δεν ξέρω τι να αποδώσω πχ σε ένα πίθηκο ή ένα σκύλο του κ. Κοοns που πουλιούνται μερικά εκατομμύρια δολάρια κ.λ.π. κ.λ.π.

– Τι θα απαντούσατε σε κάποιον που βλέπει θεωρίες συνωμοσίας πίσω από την πανδημία; Οι συνωμοσίες και οι συνωμοσιολόγοι αυξάνονται καθημερινά παντού στον κόσμο. Αυτό υπήρχε και παλαιότερα, αλλά με τα fake news και τα Μέσα Μαζικής Σύγχυσης παίρνει μεγαλύτερες διαστάσεις. Η Τεχνολογία συμβάλλει αρκετά στη διάδοση συνομωσιών και στην ανεύρεση οπαδών. Το μόνο που θέλω να πω εδώ είναι πως απουσιάζει από το πλατύ κοινό η Παιδεία, προωθείται η αφέλεια και η καχυποψία, ή παρα-λογική και η άγνοια. Στην ερώτηση σας: Η πανδημία δεν έχει καμία σχέση με θεωρίες συνωμοσίας αλλά με συγκεκριμένους ιούς.

– Μπορεί η επιστήμη να δίνει απαντήσεις σε όλα; Η απάντηση μου είναι καθαρά αρνητική.

Φιλελεύθερα, 27.9.2020.