«Φαίνεται ότι η ευδαιμονία, ακόμη και αν δεν είναι σταλμένη από τον θεό, αλλά προκύπτει μέσω αρετής και κάποιας μάθησης ή άσκησης, είναι από τα πιο θεϊκά πράγματα. […] Μπορεί να είναι και πολύ κοινό πράγμα. Επειδή είναι δυνατό να υπάρξει σε όλους όσοι δεν είναι ατελείς ως προς την αρετή, μέσω μάθησης και επιμέλειας». Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια 1099b14-19
Στα Ηθικά Νικομάχεια, ο συγγραφέας θα συζητήσει τις αρετές, πρώτα τις ηθικές και στη συνέχεια τις διανοητικές, έως ότου στο τέλος του 7ου βιβλίου η συζήτηση για την ευδαιμονία παίρνει άλλη τροπή. Ο συγγραφέας αποφασίζει να μιλήσει για τη φιλία. Κατά τη συνήθη του μέθοδο δείχνει να απορεί. Είναι αρετή ή όχι η φιλία;
«Έπειτα από αυτά ακολουθεί η πραγμάτευση της φιλίας. Επειδή είναι κάποιο είδος αρετής ή είναι συνυφασμένη με την αρετή, είναι επίσης πάρα πολύ αναγκαία στη ζωή. Γιατί κανένας δεν θα επέλεγε να ζει χωρίς φίλους και ας είχε όλα τα υπόλοιπα αγαθά». Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια 1155a3-6
Έως τώρα, οι φιλόσοφοι αναζητούσαν την ευδαιμονία θέτοντας ως προϋπόθεση την αυτάρκεια του ατόμου. Ο Αριστοτέλης, ωστόσο, για πρώτη φορά εισάγει στην εξίσωση της αυτάρκειας τη φιλία ως μέγιστο αγαθό. «Μπορούμε να ζήσουμε χωρίς φίλους;» δείχνει να αναρωτιέται. Η φιλία βρίσκεται πάνω από τις υπόλοιπες αρετές και συγκρίνεται με τη δικαιοσύνη (τη μέγιστη πλατωνική αρετή) για να την υπερκεράσει: «Αν οι άνθρωποι είναι φίλοι, δεν χρειάζονται τη δικαιοσύνη, όταν όμως είναι δίκαιοι έχουν ανάγκη τη φιλία. Και το πιο έξοχο δίκαιο πράγμα φαίνεται να είναι και αυτό που αρμόζει στη φιλία. Γιατί δεν είναι μόνο κάτι αναγκαίο αλλά και καλό. Και αυτούς που αγαπούν τους φίλους τους τους επαινούμε, και το να έχει κάποιος πολλούς φίλους φαίνεται να είναι κάτι καλό. Επιπλέον, αυτοί που θεωρούνται καλοί άνθρωποι είναι και καλοί φίλοι». Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια 1155a26-31
Οι φίλοι είναι απαραίτητοι στη ζωή όλων και ανάλογα με τον σκοπό που επιδιώκουμε δημιουργούμε φιλίες. Πολλοί αποβλέπουν στην ωφέλεια ή την ευχαρίστηση, ωστόσο αυτά τα είδη φιλίας διαρκούν όσο οι φίλοι μας είναι χρήσιμοι ή ευχάριστοι. Το τέλειο είδος φιλίας είναι μεταξύ ανθρώπων που είναι όμοιοι στην αρετή γιατί αυτοί επιθυμούν το καλό των φίλων τους επειδή η φύση τους είναι αγαθή. Αυτοί είναι που θα αφιερώσουν χρόνο στη φιλία, απαραίτητη προϋπόθεση για τη διατήρησή της. Όπως είναι φυσικό, στην τέλεια φιλία περιλαμβάνεται η ευχαρίστηση και η ωφέλεια. Ο καλός άνθρωπος δεν είναι μόνο για τον εαυτό του καλός αλλά και για τον φίλο του. Αυτό συνεπάγεται ότι μία τέτοια φιλία όχι μόνο δεν υπολείπεται των άλλων ειδών, αλλά περιλαμβάνει την αφετηρία τους ως συνέπεια της καλοσύνης του ατόμου: Συνεπώς, ένας τέτοιος φίλος είναι ωφέλιμος και ευχάριστος, χωρίς τις διακυμάνσεις του τυχαίου. Αποτελεί μία μόνιμη πηγή θέλησης για τη ζωή. Οι φίλοι μάς ωφελούν και ομορφαίνουν τη ζωή μας. Γι’ αυτό ζούμε με τους άλλους. Δεν υπάρχει ευδαιμονία χωρίς τους φίλους μας. Οι φίλοι είναι σαν τους ερωτευμένους και επιθυμούν να ζουν μαζί. Γιατί;
«Επειδή η φιλία είναι επικοινωνία (κοινωνία γὰρ ἡ φιλία), και όπως είναι κάποιος με τον εαυτό του έτσι είναι και με τον φίλο. […] Και ό,τι σημαίνει για τον καθένα να υπάρχει (τὸ εἶναι) ή αυτό για χάρη του οποίου προτιμά να ζει, μέσα σ’ αυτό θέλει να περνάει τη ζωή του με τον φίλο του. Διότι άλλοι πίνουν μαζί, άλλοι παίζουν ζάρια μαζί, άλλοι μαζί γυμνάζονται και κυνηγούν μαζί και φιλοσοφούν μαζί, και ο καθένας τους μέσα σ’ αυτά περνάει την ημέρα του κάνοντας αυτό που αγαπάει περισσότερο στη ζωή». Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια 1171b33-1172a6
*Η Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου «Φιλοσοφία για όλους. Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους;», Μεταίχμιο, 2022
