Κατάλοιπα από ένα χρονολογικά ευρύ φάσμα της Εποχής του Χαλκού αλλά και ενδείξεις για κατοίκηση κατά τη Χαλκολιθική περίοδο, πριν από το 2,500 π.Χ. διατηρεί η αρχαιολογική θέση Κισσόνεργα-Σκαλιά στην Επαρχία Πάφου.
Το Τμήμα Αρχαιοτήτων ανακοίνωσε την ολοκλήρωση της ανασκαφικής έρευνας του 2022 στη θέση αυτή, υπό τη διεύθυνση της Δρος Λίντι Κρου, διευθύντριας του Αμερικανικού Ινστιτούτου Αρχαιολογικών Ερευνών στη Λευκωσία (CAARI).
Η θέση φαίνεται να συνδέεται με τον γειτονικό οικισμό Κισσόνεργα-Μοσφίλια της Νεολιθικής περιόδου-Φάση Φιλιάς. Ο οικισμός στη θέση Κισσόνεργα-Σκαλιά εγκαταλείφθηκε γύρω στο 1600 π.Χ., περίοδο μετάβασης προς την Ύστερη Εποχή του Χαλκού.
Η έρευνα στην περιοχή έχει αποκαλύψει ότι ο οικισμός στη θέση Κισσόνεργα-Σκαλιά ιδρύθηκε στις αρχές της φάσης της Φιλιάς της Εποχής του Χαλκού, περίπου το 2500 π.Χ. και άκμασε μέχρι το τέλος της Μέσης Εποχής του Χαλκού, περίπου το 1750 π.Χ..
Την περίοδο αυτή, τα παλαιότερα οικιστικά οικοδομήματα εγκαταλείφθηκαν και ένα οικοδομικό πρόγραμμα ευρείας κλίμακας πραγματοποιήθηκε, που περιλάμβανε την κατεδάφιση προηγούμενων κατασκευών και την ανέγερση ενός κτιριακού συμπλέγματος που καταλαμβάνει έναν χώρο 1200μ2. Το κτηριακό σύμπλεγμα περιλάμβανε μια σειρά από ανοιχτούς και στεγασμένους χώρους αποτελούμενους από μεγάλους τοίχους πλάτους έως 1,2 μ. σε διάφορες κατευθύνσεις και δάπεδο από καλά πατημένο πηλό ή γύψο.
Η φάση αυτή έχει ονομαστεί ως η «Τελική Φάση του συμπλέγματος» που υπήρξε σε χρήση μόνο για μερικές γενιές πριν εγκαταλειφθεί οριστικά γύρω στο 1600 π.Χ.. Το σύμπλεγμα δεν διατηρεί ενδείξεις για οικιστική χρήση αφού οι δραστηριότητες που σημειώνονται φαίνεται να ήταν βιοτεχνικού χαρακτήρα, όπως οι μεγάλες εστίες, οι χώροι άλεσης και επεξεργασίας υλικών και τα πολλά αποθηκευτικά αγγεία.
Κατά την ανασκαφική περίοδο του 2022, συνεχίστηκε η αποκάλυψη των καταλοίπων του συμπλέγματος με σκοπό να εντοπιστούν ενδείξεις σχετικά με τη χρήση του χώρου. Διακρίνονται τουλάχιστον δύο οικοδομικές φάσεις, ενώ είναι φανερό ότι το σύμπλεγμα άρχισε να παρακμάζει, με τις διάφορες δραστηριότητες να μειώνονται, ορισμένους χώρους πιθανώς να εγκαταλείπονται σιγά-σιγά και άλλους να καταστρέφονται βίαια.
Η εικόνα 1 δείχνει τη βόρεια περιοχή (Τομέας P/B2), όπου δύο παράλληλοι μεταξύ τους τοίχοι ορίζουν έναν μακρόστενο χώρο που οδηγεί σε μια εσωτερική αυλή που είχε ερευνηθεί τις προηγούμενες ανασκαφικές περιόδους.
Στις εσωτερικές επιφάνειες των δύο παράλληλων τοίχων εντοπίστηκε πεσμένο οικοδομικό υλικό και φάνηκε ότι ο χώρος αυτός ίσως να ήταν στεγασμένος και με την κατάρρευση της οροφής οι δύο τοίχοι έγειραν προς τα μέσα. Το στρώμα της κατάρρευσης διερευνήθηκε περαιτέρω το 2022 και αποκαλύφθηκε ένας ακόμη χώρος δραστηριοτήτων με ολόκληρα αγγεία θρυμματισμένα κάτω από το πεσμένο οικοδομικό υλικό. Αυτό αποτελεί ένδειξη ότι ο χώρος καταστράφηκε ξαφνικά και δεν εγκαταλείφθηκε αφού οι χρήστες του κτιρίου στην περίπτωση της εγκατάλειψης θα είχαν τον χρόνο φεύγοντας να πάρουν μαζί τους τα υπάρχοντά τους.
Μια ενδιαφέρουσα διάταξη απεικονίζεται στην Εικόνα 1 (επάνω δεξιά γωνία) όπου δύο μεγάλα λίθινα τριβεία παρατίθενται απέναντι από δύο λίθινες πλατφόρμες για τη στήριξη πασσάλου ή αγγείου και δύο μικρούς λάκκους ή πασσαλότρυπες γεμάτους στάχτη. Επιπλέον, στην Εικόνα 1 φαίνεται ένα γουδί ή βάση για τη στήριξη αγγείου ενσωματωμένο στο δάπεδο (επάνω αριστερά) και ένας πίθος ενσωματωμένος στο δάπεδο ανευρέθηκε στην οπή που φαίνεται στο κέντρο της Εικόνας 1. Ο πίθος, που θα είχε ύψος περίπου 1,2 μ., είναι ασυνήθιστου τύπου και χρονολογείται γύρω στο τέλος της Μέσης Εποχής του Χαλκού. Στην εικόνα 2 απεικονίζεται ο πίθος κατά τη διάρκεια της ανασκαφής του.
Η ανεύρεση θραυσμάτων του χείλους και μιας λαβής χαμηλά στη βάση του τοίχου αποτελεί ένδειξη ότι ήταν άδειος ή περιείχε μόνο υγρό όταν θρυμματίστηκε.
Η θέση Κισσόνεργα-Σκαλιά αποτελεί ένα καλό παράδειγμα ενός φαινομένου που σημειώνεται κατά τη μετάβαση στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού, οπόταν οι άνθρωποι άρχισαν να κτίζουν μεγάλου μεγέθους κτίρια και να παράγουν προϊόντα σε μεγαλύτερη κλίμακα σε μια εποχή κατά την οποία το θαλάσσιο εμπόριο άνθιζε στη Μεσόγειο. Δεδομένου ότι το συγκρότημα εγκαταλείφθηκε νωρίς και τα κατάλοιπα δεν έχουν καταστραφεί ως αποτέλεσμα μεταγενέστερης ανθρώπινης δραστηριότητας, είμαστε σε θέση να μελετήσουμε σε λεπτομέρεια το φαινόμενο αυτό.
