«Μην καταφρονείς τον θάνατο, αλλά δέξου τον ευχάριστα, σαν ένα πράγμα από αυτά που θέλει η φύση. Όπως δηλαδή το να είσαι νέος και να γερνάς, και να μεγαλώνεις και να ακμάζεις, και να βγάζεις δόντια και γένια και άσπρα μαλλιά, και να γονιμοποιείς και να κυοφορείς και να γεννάς, και να δέχεσαι τις άλλες φυσικές ενέργειες που φέρνουν οι ώρες της ζωής, έτσι είναι και το να πεθαίνεις.»
Μάρκος Αυρήλιος,
Τα εις εαυτόν, 9.3.
Γιατί υπάρχει ο φόβος του θανάτου και πώς μπορεί να ξεπεραστεί; Οι φιλόσοφοι δεν άργησαν να αποδεχτούν τον θάνατο. Άλλωστε η ζωή ορίζεται με τον θάνατο σε όλα τα έμβια όντα. Γεννιέμαι σημαίνει ότι θα πεθάνω. Ωστόσο, μόνο ο άνθρωπος έχει το προνόμιο να σκεφτεί τον θάνατό του και να στοχαστεί πάνω σ’ αυτόν, για να ελευθερωθεί από τον φόβο για το άγνωστο. Έτσι ο θάνατος γίνεται αντικείμενο της φιλοσοφίας. Ο Πλατωνικός Σωκράτης, πρώτος ορίζει τη φιλοσοφία, ως τη μελέτη του θανάτου. Ο θάνατος δεν τον φοβίζει:
«Όσοι ορθά φιλοσοφούν μελετούν τον θάνατο τους και ο θάνατος δεν τους φοβίζει όσο τους άλλους ανθρώπους.»
Πλάτωνος, Φαίδων, 67e.
Το 399 π.Χ. ο Σωκράτης πεθαίνει γαλήνιος και ήρεμος. Δεν έχει να φοβηθεί κάτι. Η φιλοσοφία ως μελέτη του θανάτου συνεχίζει. Οι δύο αντίπαλες σχολές των ελληνιστικών χρόνων, ο Στωικισμός και ο Επικουρισμός, επιθυμούν να απαλλάξουν τον άνθρωπο από τα δεινά του κόσμου, στρέφοντάς τον στα αναγκαία για την ευτυχία του. Κοινό σημείο όλων η αποδοχή του αναπόδραστου τέλους της ζωής, χωρίς φόβο. Γιατί να φοβόμαστε τον θάνατο; Ο Επίκουρος διακηρύσσει: «ο θάνατος είναι ένα τίποτε» (Επιστολή προς Μενοικέα 124), και ο Ζήνων το κάνει πράξη, έχοντας φτάσει σε μεγάλη ηλικία. Η νέα Στοά, του Σενέκα, του Επίκτητου και του Μάρκου Αυρήλιου, συμφωνεί. Μόνο με έναν τρόπο ο άνθρωπος μπορεί να ξεφύγει από τον φόβο του θανάτου: Με το να τον μελετά, να στοχάζεται για αυτόν, ώσπου να γίνει οικείος.
Ο Σενέκας έχει αφιερώσει πολλές από τις «Ηθικές Επιστολές» του στον Λουκίλιο, συζητώντας τον θάνατο. «Είναι έξοχο πράγμα να μαθαίνεις πώς να πεθάνεις» (egregiares est mortem condiscere) (26.6) συμβουλεύει τον νέο μαθητή της φιλοσοφικής ζωής. Οι Στωικοί έχουν στο θησαυροφυλάκιό τους στοχασμούς για τον θάνατο. Η θεωρία τους δεν απαγορεύει ούτε την αυτοκτονία. Ο Σενέκας, παρότι Στωικός, καταφεύγει συχνά στο «αντίπαλο στρατόπεδο» (2.5-6), προκειμένου να αντλήσει τα επιχειρήματά του. Ως εκ τούτου, στην 26η επιστολή επιλέγει να παραθέσει πάλι τον Επίκουρο:
«’Σκέψου τον θάνατο’ (Meditare mortem).Όταν το λέει αυτό, μας διατάζει να σκεφτούμε την ελευθερία. Αυτός που έμαθε να πεθαίνει ξέμαθε τη δουλεία· υπερέχει από οποιαδήποτε εξωτερική δύναμη, σίγουρα βρίσκεται πέρα από όλες. Ποια φυλακή, ποια φρουρά, ποια εμπόδια τον απασχολούν; Ο δρόμος του είναι ανοιχτός. Μας δένει μόνο μια αλυσίδα, η αγάπη για τη ζωή.» (26.10)
Ο φιλόσοφος στοχάζεται τον θάνατο, χωρίς λύπη. Η αξία της ζωής δεν μετριέται με τις μέρες που έζησε κάποιος, αλλά με το πώς τις έζησε. Ο θάνατος ιδωμένος από αυτή τη σκοπιά είναι αυτός που δίνει αξία στη ζωή και στον χρόνο. Όλοι θα πεθάνουν.
«Αυτός που κήδεψε κάποιον, στη συνέχεια πέθανε, το ίδιο και αυτός που κήδεψε αυτόν. Και όλα αυτά σε λίγο χρόνο. Συνολικά, πάντα να παρατηρείς πόσο εφήμερα και ευτελή είναι τα ανθρώπινα. […] Την ακαριαία αυτή στιγμή του χρόνου, πέρασέ την σε αρμονία με τη φύση και τελείωσε το ταξίδι ικανοποιημένος, σαν την ελιά που πέφτει όταν ωριμάζει, ευχαριστώντας τη φύση που τη δημιούργησε, και ευχαριστώντας το δέντρο που τη γέννησε.» 4.48 β
Ο θάνατος δεν είναι φοβερός. Ανήκει στη φύση των όντων. Γιατί να φοβόμαστε τη φύση;
*Η δρ Έλσα Νικολαΐδου διδάσκει Φιλοσοφία στο σχολείο Med High
