Βρισκόμαστε ακόμη στην αρχή της ανθρώπινης σκέψης. Ο ορθός λόγος είναι ο οδηγός των φιλοσόφων. Τα πολιτεύματα, οι νόμοι και η παιδεία απασχολούν έντονα τη σκέψη του ευρυμαθούς Σταγειρίτη, καθώς ο σκοπός της ζωής είναι η ευδαιμονία της πόλης και του πολίτη. Ευδαιμονία όμως δεν νοείται χωρίς δικαιοσύνη. Ο ίδιος θα αφιερώσει ένα ολόκληρο βιβλίο από τα δέκα των «Ηθικών Νικομαχείων» στην έννοια της δικαιοσύνης ως μεσότητας, όπου το δίκαιο, κατ’ αρχάς, ορίζεται σε σχέση με την ευδαιμονία των πολιτών: «δίκαιο ονομάζεται αυτό που δημιουργεί και διασφαλίζει την ευδαιμονία και τα μέρη της σε μία πολιτική κοινωνία».
Ο δίκαιος ακολουθεί τους νόμους και είναι υπέρμαχος της ισότητας, αλλά αυτό δεν αφορά μόνο τον εαυτό του, γιατί το να είναι κανείς δίκαιος απαιτεί την παρουσία του άλλου, πρόκειται για κοινωνική αρετή που ασκείται σε σχέση με τα συμφέροντα ενός τρίτου. Εδώ έγκειται η δυσκολία για τον Αριστοτέλη: Οι άνθρωποι γνωρίζουν πώς να συμπεριφερθούν στις δικές τους υποθέσεις, όχι στις υποθέσεις των άλλων. Γι’ αυτό επιστρατεύει το ρητό του Βίαντα: η εξουσία δείχνει τον άνθρωπο (ἀρχὴ ἄνδρα δείξει). Ο Αριστοτέλης θα εξετάσει πολλές περιπτώσεις δίκαιων και άδικων πράξεων, αλλά θα επιλέξει να ολοκληρώσει την πραγμάτευση του δικαίου εισάγοντας την έννοια του επιεικούς στο 11ο και προτελευταίο κεφάλαιο:
«Για την επιείκεια και τον επιεική άνθρωπο, τη σχέση της επιείκειας με τη δικαιοσύνη και του επιεικούς με το δίκαιο θα μιλήσουμε τώρα. Γιατί αν τα εξετάσει κανείς δεν φαίνεται να ταυτίζονται ούτε όμως να ανήκουν στο ίδιο γένος. Και κάποιες φορές επαινούμε την επιεική πράξη και τον άνθρωπο αυτού του είδους» Αριστοτέλης, Ἠθικὰ Νικομάχεια 1137a31-35
Ο Αριστοτέλης αρχικά θα επικαλεστεί τη Λογική: αν το δίκαιο και το επιεικές είναι δύο διαφορετικά πράγματα, τότε ή το δίκαιο δεν είναι καλό ή το επιεικές. Αν και τα δύο είναι καλά, τότε δίκαιο και επιεικές είναι το ίδιο πράγμα. Αλλά αυτή η σκέψη δεν είναι παρά η αρχή και όχι το συμπέρασμα· γιατί η δικαιοσύνη και η επιείκεια δεν ταυτίζονται. Το επιεικές είναι ανώτερο του δικαίου, καθώς διορθώνει το δίκαιο όταν χρειάζεται:
«Γεννάται η απορία καθώς από τη μια το επιεικές είναι δίκαιο και από την άλλη δεν είναι δίκαιο σύμφωνα με τον νόμο, αλλά πρόκειται για διόρθωση του νόμιμου δικαίου (ἐπανόρθωμα νομίμου δικαίου). Ο λόγος είναι ότι ο νόμος αναφέρεται σε γενικές περιπτώσεις, ενώ μερικές περιπτώσεις δεν θα ήταν σωστό να τις κρίνουμε με γενικούς όρους. Σε εκείνες τις περιπτώσεις λοιπόν όπου είναι αναγκαίο να μιλήσουμε με γενικούς όρους αλλά αυτό δεν είναι σωστό, ο νόμος εκφράζει τις περισσότερες περιπτώσεις, χωρίς να αγνοεί το λάθος. Και δεν γίνεται λιγότερο ορθός ο νόμος έτσι. Γιατί το λάθος δεν βρίσκεται στον νόμο ούτε στον νομοθέτη αλλά στη φύση του πράγματος. Αριστοτέλης, Ἠθικὰ Νικομάχεια 1137b11-18
Για να ενισχύσει την άποψή του θα μας παρουσιάσει μία εικόνα: Παραλληλίζει την αοριστία των υποθέσεων και κατά προέκταση την αοριστία των κανόνων με τον μολύβδινο χάρακα που χρησιμοποιούσαν οι οικοδόμοι της Λέσβου. Λόγω της ευκαμψίας του μπορούσε να μετρήσει την κάθε πέτρα με ακρίβεια. Δεν μπορούν να τιμωρούνται το ίδιο τα σφάλματα, τα λάθη και οι άδικες πράξεις για την πληθώρα των περιπτώσεων. Όπως έχει αναφέρει πολλές φορές, σε ζητήματα ανθρώπινης συμπεριφοράς δεν είναι εύκολο να αναζητήσουμε γενικούς κανόνες.
Σε μία παρόμοια πραγμάτευση της επιείκειας στη «Ρητορική» ο Αριστοτέλης θα ρίξει φως, εισάγοντας τον κανόνα της συγχώρεσης. Εκείνα για τα οποία πρέπει να συγχωρήσουμε κάποιον είναι που αξίζουν την επιείκειά μας:
«Στην επιείκεια ανήκει και το να συγχωρεί κανείς τις ανθρώπινες αδυναμίες. Να μην κοιτάζει τον νόμο αλλά τον νομοθέτη, ούτε τα λόγια του αλλά τη διάνοιά του. Να μην κοιτάζει την πράξη, αλλά την πρόθεση (καὶ μὴ πρὸς τὴν πρᾶξιν ἀλλὰ πρὸς τὴν προαίρεσιν). Και να παρατηρεί συνολικά την κατάσταση, όχι επιμέρους. Όχι τι είδους άνθρωπος είναι κάποιος τώρα, αλλά το πώς ήταν πάντα ή τον περισσότερο καιρό.» Αριστοτέλης, Ρητορική 1374b10-16
Το αποτέλεσμα δεν κρίνει την πράξη σε όλες τις περιπτώσεις. Η Αριστοτελική ηθική ξεκινάει από την πρόθεση του ανθρώπου που πράττει. Ο ορθός λόγος του Αριστοτέλη δίνει προτεραιότητα στα αίτια των πράξεων. Ως εκ τούτου, ο επιεικής είναι περισσότερο δίκαιος, επειδή επανορθώνει την αδικία.
*Η δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους (Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους;) Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
