Ο Φιλόδημος (περίπου 110 π.Χ. -30 π.Χ.) καταγόταν από τα Γάδαρα της Παλαιστίνης και ήταν Επικούρειος φιλόσοφος που έζησε κοντά στον πεθερό του Ιούλιου Καίσαρα, Πείσωνα. Έργα του ανακαλύφθηκαν στην περίφημη βίλα των παπύρων, μία ρωμαϊκή έπαυλη στην περιοχή Herculaneum της Πομπηίας, που θάφτηκε από την έκρηξη του Βεζούβιου το 79 π.Χ. Ανάμεσα στα ευρήματα της πολυτελούς κατοικίας βρέθηκαν 1.100 πάπυροι, οι οποίοι ανήκαν στην κατοχή του Πείσωνα, και περιείχαν κυρίως έργα της επικούρειας φιλοσοφίας.
Ένα από τα πιο πολύτιμα ευρήματα είναι πραγματεία του Φιλόδημου Περὶ θανάτου. Ο συγγραφέας σε ένα συνοπτικό κείμενο θα ξετυλίξει τις επικούρειες απόψεις για τον θάνατο προσφέροντας νέες πληροφορίες στους μελετητές του 21ου αιώνα, καθώς τα περισσότερα έργα της επικούρειας φιλοσοφίας έχουν χαθεί. Ο Φιλόδημος, τον 1ο π.Χ. αιώνα, θα θεραπεύσει τους ανθρώπους, -ακόμα κι αυτούς της ισχύος και του πλούτου, όπως ο πεθερός του Ιούλιου Καίσαρα- από τον φόβο του θανάτου και θα τους οδηγήσει στην αταραξία.
Ο πάπυρος που περιείχε το «Περί θανάτου» ανασκάφηκε το 1750, με αποτέλεσμα από τις 118 αρχικές του στήλες να σώζονται μόνο οι 39 σε καλή κατάσταση. Ωστόσο, παραμένει ένα από τα «διαμάντια» του Herculaneum. Στο κείμενό του ο Φιλόδημος εξετάζει πολλά είδη φόβου που σχετίζονται με τον θάνατο, μεταξύ των οποίων του φόβου του να πεθάνει κάποιος νωρίς, του φόβου που έχει κάποιος μήπως ικανοποιηθούν οι εχθροί του από τον δικό του θάνατο (!), του φόβου να πεθάνει κανείς μακριά από την πατρίδα ή να τον ξεχάσουν μετά τον θάνατό του. Ως εκ τούτου, το «Περί θανάτου» ρίχνει φως σε πτυχές της φιλοσοφίας του Επίκουρου που ήταν άγνωστες μέχρι σήμερα, οι οποίες αποδεικνύουν την εγγύτητα της φιλοσοφίας με τον άνθρωπο των Ελληνιστικών χρόνων και τον θεραπευτικό ρόλο του φιλοσοφικού λόγου, ως του μόνου που μπορεί να φέρει την αταραξία, διαλύοντας τους μύθους και τις δοξασίες των πολλών.
Ο Φιλόδημος δεν θα αφήσει τίποτε στην τύχη. Δεν θα επαναλάβει απλώς όσα ήδη γνωρίζουμε από τον Διογένη Λαέρτιο (3ος μ.Χ. αιώνας) ή τον Λουκρήτιο (με τον οποίο έζησαν την ίδια εποχή), αλλά θα εγκύψει σε όλες τις φοβίες που σχετίζονται με τον θάνατο και ταράσσουν την ευδαιμονία του ατόμου. Η λογικότητα των θέσεων του συγγραφέα δεν αφήνει καμία αμφιβολία στον αναγνώστη ότι ο θάνατος δεν ανήκει στα δεινά, όποια στιγμή κι αν έρθει, άρα η αποδοχή της θνητότητάς μας είναι αναγκαία άσκηση βίου που απαλλάσσει από τον φόβο. Ωστόσο, αυτό δεν αρκεί. Ο φιλόσοφος θα διακρίνει όλες εκείνες τις φοβίες που συνοδεύουν την αποδοχή της ανυπαρξίας μας. Μεταξύ αυτών ο Φιλόδημος θα απαντήσει σε εκείνους που θεωρούν την ύπαρξη απογόνων σημαντική παράμετρο της ανησυχίας του ατόμου μπροστά στον θάνατο: Ποιος θα με μνημονεύει; Τι θα απογίνει η περιουσία μου; Πόσο τρομερό είναι να μην κληροδοτήσω το όνομά μου; Ο φιλόσοφος θα εξαντλήσει τα επιχειρήματα προκειμένου να πείσει και να καταπραΰνει τον πόνο εκείνων που φοβούνται μήπως πεθάνουν άτεκνοι.
Το να αφήσουμε πίσω μας απογόνους για να διατηρηθεί το όνομά μας έχει την ίδια χρονική διάρκεια όση είχε και την εποχή του μυθικού Φορωνέα. Και τότε οι άνθρωποι επιθυμούσαν να διατηρηθεί η μνήμη τους μέσω του ονόματός τους. Οι περισσότεροι όμως, αν όχι όλοι, έχουν ξεχαστεί και αυτό δεν αποτελεί αιτία δυστυχίας των πεθαμένων, αφού δεν ζουν. Τα ονόματα δεν είναι κτήση μας. Άλλοι τα είχαν πριν από εμάς και τόσοι άλλοι θα υπάρξουν με το ίδιο όνομα. Ο φόβος είναι μάταιος, κενός περιεχομένου. Ο φιλόσοφος θα παραθέσει το παράδειγμα του Κήπου, όπου πολλά ονόματα διακεκριμένων Επικούρειων διατηρούνται για αιώνες, χάρη στους φίλους τους. Ωστόσο, και απλοί άνθρωποι, που δεν έχουν καμία σχέση με τη φιλοσοφία, μνημονεύονται χάρη στους φίλους που απέκτησαν. Αν αιτία ανησυχίας αποτελεί το πού θα αφήσει κάποιος την περιουσία του, τότε ο Φιλόδημος προτείνει να την κληροδοτήσει σε καλούς ανθρώπους και φίλους. Τι πιο ευχάριστο από αυτό; Και πόσο πιο λυπηρό το να μην έχει αποκτήσει κάποιος καλούς φίλους στη ζωή του, αναρωτιέται ο Φιλόδημος. Αυτό είναι το πιο αξιοθρήνητο.
Οι άνθρωποι όμως φοβούνται για όλα. Ακόμη και για το ότι θα πεθάνουν, αφήνοντας πίσω παιδιά. Ο Φιλόδημος θα απαντήσει στο επόμενο κεφάλαιο, με την πραγμάτευση του αντίθετου φόβου: της εγκατάλειψης των αγαπημένων προσώπων.
*Η δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους (Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους;) Μεταίχμιο, 2022
[email protected]
