Οι συζητήσεις για την ελεύθερη βούληση ανάγονται στους προ-Σωκρατικούς φιλοσόφους της αρχαίας Ελλάδας. Ο Αριστοτέλης χώρισε τα μέρη της ψυχής σε τρία: λογισμικό, θυμικό και επιθυμητικό. Η βούληση ανήκει στο λογισμικό «εν τω λογισμικώ γαρ η βούλησις» (Περί Ψυχής 432-433). Μετά από δυόμιση χιλιάδες χρόνια η νευροεπιστήμη μελετά την έννοια αυτή από διαφορετική οπτική γωνιά.
Ένας γενικός ορισμός της ελεύθερης βούλησης είναι ότι είναι η ικανότητα του ατόμου να προβαίνει σε επιλογές χωρίς περιορισμούς (π.χ. φόβος, κοινωνικοί περιορισμοί, εμμονές, φοβίες κ.λπ.). Δηλαδή, κάποιος να μην θέλει το ένα και να κάνει το άλλο επειδή «έτσι πρέπει».
Η έννοια της ύπαρξης της ελεύθερης θέλησης έχει επιπτώσεις σε πολλούς τομείς. Για νομικά ζητήματα, έχει επιπτώσεις στην εκτίμηση της τιμωρίας και της πιθανής επανένταξης ώστε τα άτομα να μπορούν να θεωρηθούν ηθικά υπεύθυνα για τις πράξεις τους. Το σύστημα δικαιοσύνης προϋποθέτει την ελεύθερη βούληση για να επιβάλει τιμωρία και διερευνά για ύπαρξη ελαφρυντικών. Πλήρης απαλλαγή γίνεται μόνο λόγω μειωμένου καταλογισμού.
Από πλευράς θρησκείας πιστεύεται ότι: «Ο Υιός του Θεού έλαβε την ανθρώπινη φύση για να σώσει την ανθρωπότητα, με τρόπο κατανοητό και με την ελεύθερη της βούληση…». Δηλαδή, η ύπαρξη ελεύθερης θέλησης με επιλογές συνυπάρχει με την ύπαρξη μιας παντοδύναμης θεότητας.
Τι γίνεται με το πρόβλημα της ευθύνης; Χωρίς ελεύθερη βούληση κανένας δεν είναι υπεύθυνος για τις πράξεις του!
Οι σύγχρονες ανακαλύψεις της νευροεπιστήμης μπορούν να προτείνουν τρόπους πρόβλεψης της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Το αιώνιο αναπάντητο ερώτημα της ελεύθερης βούλησης έχει πάρει μια άλλη διάσταση.
Οπότε το ερώτημα τώρα είναι, αν οι άνθρωποι ελέγχουν τις πράξεις τους, και αν τις ελέγχουν τι είδους έλεγχο έχουν και έως ποιο βαθμό;
Οι ερευνητές δεν γνωρίζουν ακόμα πού καταγράφεται η ελευθερία βούλησης (βασικά χωρίς ουσίες, διότι είναι ήδη γνωστό ότι διάφορες ουσίες επηρεάζουν τη λειτουργία του εγκεφάλου), γνωρίζουν όμως ότι κρύβεται στην ηλεκτρική δραστηριότητα των νευρώνων του εγκεφάλου.
Συνήθως ο άνθρωπος διαθέτει την αίσθηση της ελευθερίας βούλησης. Όταν πάρουμε μια απόφαση, για παράδειγμα να πάμε στο θέατρο, νιώθουμε ότι είχαμε δυνατότητα άλλων επιλογών. Όμως, παρόλο που δεν μπορεί να εξηγηθεί επακριβώς, δεχόμαστε υποσυνείδητες επιρροές. Σε ένα πείραμα, οι εθελοντές χωρίστηκαν σε δυο ομάδες και έκαναν παζλ οι μεν με λέξεις που δήλωναν ευγένεια και οι δε με λέξεις που δήλωναν αγένεια. Σε λίγο, η ομάδα με αγενείς λέξεις άρχισε να συμπεριφέρεται αγενώς. Όταν ρωτήθηκαν γιατί, κανείς τους δεν συνειδητοποίησε τον συσχετισμό.
Τελευταία έχουν τοποθετηθεί εμφυτεύματα στον εγκέφαλο ασθενών για δημιουργία ηλεκτρικών παλμών που επηρεάζουν τη δραστηριότητα των νευρώνων και ελέγχουν την ψυχική διάθεση (περιπτώσεις ψυχικά ασθενών, ασθενών με Parkinson). Σε όλες τις περιπτώσεις χρειάζεται πολύ λεπτή ρύθμιση και στόχευση καθώς και παρακολούθηση της διέγερσης του οργάνου. Σήμερα γίνονται πειράματα για χρήση της μεθόδου σε επιληπτικούς και καταγράφεται κάθε φορά η αλλαγή της διάθεσής τους. Υπάρχει πρόθεση να επεκταθούν και σε άλλες περιπτώσεις. Όπως είπε ο ψυχίατρος Wayne Goodman πρόκειται για προσωποποιημένες θεραπείες, ειδικές για κάθε ασθενή.
Μια ουσία (ketamine), που αρχικά χρησιμοποιείτο σε πάρτι επειδή προκαλούσε παραισθήσεις και εξωσωματικές εμπειρίες, διαπιστώθηκε ότι έχει ισχυρές αντικαταθλιπτικές ιδιότητες. Δεν έχει γίνει ακόμα γνωστός ο τρόπος επίδρασης.
Ο καθηγητής Nayef Al-Rodhan του Πανεπιστημίου του Oxford μελετά τις συνέπειες της όλο και μεγαλύτερης δυνατότητας που έχουμε να αλλάζουμε την ψυχική μας διάθεση και τις σκέψεις μας. Είμαστε πραγματικά ελεύθεροι και υπεύθυνοι για τις πράξεις μας; Ή μήπως οι επιλογές μας καθορίζονται εξωγενώς;
Οι σύγχρονες δυνατότητες νευρορύθμισης (με φάρμακα ή με τη βοήθεια της τεχνολογίας) επανατοποθετούν πολλές από τις ερωτήσεις περί ελεύθερης βούλησης. Μέσα από μελέτες του ανθρώπινου εγκεφάλου, προκύπτει μαρτυρία και στοιχεία για τη νευροανατομία των συναισθημάτων μας και τις νευροβιολογικές διαδικασίες που διέπουν την ηθική μας. Για παράδειγμα γνωρίζουμε πώς η ευχαρίστηση, η ενσυναίσθηση, ο φόβος, ο αλτρουϊσμός έχουν νευροχημικούς συσχετισμούς στον εγκέφαλό μας. Και ακριβώς επειδή τα συναισθήματα και ο ίδιος ο χαρακτήρας μπορούν τώρα να συσχετιστούν με τη δραστηριότητα του εγκεφάλου και τη χημεία του, αυτό μας δίνει τη δυνατότητα να τα επηρεάσουμε με χημικά μέσα.
Για παράδειγμα, αν με τεχνητό τρόπο αυξηθούν τα επίπεδα νευροδιαβιβαστών, όπως σεροτονίνη και ντοπαμίνη, θεραπεύονται αρνητικές ψυχολογικές καταστάσεις και ακόμα υπό κάποιες συνθήκες υποβοηθείται η μάθηση.
Πόσο υπεύθυνος είναι ένας άνθρωπος για τις πράξεις του όταν έχουν χρησιμοποιηθεί νευρορυθμιστές (χειρισμός εγκεφάλου);
Μπορούμε να μιλούμε για ελεύθερη βούληση σε τέτοιες περιπτώσεις;
Οι όποιες αποφάσεις είναι πράγματι «δικές» μας επιλογές;
Πριν μια δεκαετία ερευνητές στο Βερολίνο ζήτησαν από εθελοντές που βρίσκονταν στο MRI να πατήσουν ένα πλήκτρο είτε με το δεξί είτε με τον αριστερό δείκτη. Σε έκπληξη όλων, η δραστηριότητα του εγκεφάλου καταγράφηκε 7 ολόκληρα δευτερόλεπτα πριν το άτομο πάρει τη συνειδητή απόφαση της πράξης. Δηλαδή, παρακολουθώντας τον εγκέφαλο του εθελοντή, ο ερευνητής γνωρίζει την απόφασή του πριν αυτός καν να την έχει συνειδητοποιήσει.
Με αυτά τα δεδομένα ίσως να πρέπει να επαναπροσδιοριστεί η έννοια της ελεύθερης βούλησης αφού τώρα και οι σκέψεις μας μπορούν να ρυθμιστούν εξωτερικά.
Το μέλλον θα δείξει…
