Ο Αριστοτέλης δε χρειάζεται συστάσεις. Αυτό που τον διέκρινε από τους προκατόχους του ήταν η συστηματική/ορθολογική σκέψη που εφάρμοσε σε όλους τους τομείς της γνώσης με τους οποίους ασχολήθηκε (Φυσική, Βιολογία, Αστρονομία, Μετεωρολογία, Γεωμετρία, Ψυχολογία, Ηθική, Πολιτική επιστήμη, Αισθητική). Όταν το ενδιαφέρον του στρέφεται στην Ηθική, η φιλοσοφία του γίνεται πρακτική. Στο στόχαστρό του βάζει και τη δύναμη της συνήθειας, ώστε να οδηγηθούμε σε ενάρετες πράξεις. Στα «Ηθικά Νικομάχεια» ο Αριστοτέλης γράφει: «Η παρούσα φιλοσοφική μας ενασχόληση δεν έχει στόχο της, όπως οι άλλες, τη θεωρητική γνώση (η έρευνά μας δηλαδή δεν γίνεται για να μάθουμε τι είναι η αρετή, αλλά για να γίνουμε ενάρετοι αλλιώς δεν θα είχε κανένα νόημα)».
Οι αρετές χωρίζονται σε διανοητικές και ηθικές. Οι πρώτες βελτιώνονται με τη διδασκαλία. Αντιθέτως, «η ηθική αρετή είναι αποτέλεσμα του έθους (συνήθειας)», άλλωστε φαίνεται και από το όνομα καθώς «παρουσιάζει μικρή διαφορά από τη λέξη έθος», υποστηρίζει. Απόδειξη ότι υπάρχουν οι συνήθειες είναι «η ευχαρίστηση ή η δυσαρέσκεια που συνοδεύει τις πράξεις μας», προσθέτει. Πολλές φορές η ευχαρίστηση μας ωθεί να κάνουμε ευτελή πράγματα και η δυσαρέσκεια μας αποτρέπει να κάνουμε κάτι καλό, συνεχίζει. Επομένως, οι πράξεις μας αυξάνουν ή καταστρέφουν την αρετή ανάλογα με τις συνήθειές μας. Για τον λόγο αυτόν, μπορούμε να αποκτήσουμε καλές συνήθειες, αλλάζοντας τις πράξεις μας.
Ο Charles Duhigg, στο ευπώλητο βιβλίο του «The Power of Habit» (η δύναμη της συνήθειας) εξηγεί το μοντέλο που ακολουθεί η δημιουργία μιας συνήθειας, η οποία αποτελείται από το τρίπτυχο: Σύνθημα (ένα σημάδι που πυροδοτεί τη συνήθεια), ρουτίνα (μια συγκεκριμένη δράση ή σειρά δράσεων) και ανταμοιβή (το επιθυμητό αποτέλεσμα). Στο τρίτο κεφάλαιο του βιβλίου του δίνει τον χρυσό κανόνα της αλλαγής μιας συνήθειας, που δεν είναι άλλος από την αντικατάσταση της παλιάς ρουτίνας με μια νέα. Το σύνθημα, η επιθυμία, η ανταμοιβή μένουν ίδια. Αυτό που χρειάζεται είναι να αναπληρώσουμε τη χαμένη ρουτίνα με τη νέα.
Ο Charles Duhigg φαίνεται να συμφωνεί με τον Αριστοτέλη, καθώς οι μόνοι που μπορούμε να αλλάξουμε τον εαυτό μας είμαστε εμείς οι ίδιοι, ξεκινώντας να εφαρμόζουμε τις δράσεις που επιθυμούμε πρακτικά, ώστε να μας γίνουν «έθος», «έξις», συνήθεια. Υπάρχει τρόπος να αλλάξουμε συνήθειες υιοθετώντας νέες; Η σύγχρονη επιστήμη ερευνώντας τη δύναμη της συνήθειας τη συνδέει με τις εγκεφαλικές λειτουργίες που σχετίζονται με την ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια, για τις οποίες είναι υπεύθυνοι οι νευροδιαβιβαστές του εγκεφάλου, προκαλώντας τα αισθήματα ευχαρίστησης που βιώνουμε. Έτσι, ο εγκέφαλος μας επιβραβεύει με ενδορφίνες, ντοπαμίνη και σεροτονίνη αυξάνοντας την ευεξία μας. Η δύναμη της συνήθειας είναι στενά συνδεδεμένη με την ευχαρίστηση και αυτό έχει αποδειχτεί επιστημονικά.
Είναι όμως πιο εύκολο τώρα, που γνωρίζουμε το επιστημονικό υπόβαθρο, να απαλλαγούμε από ανεπιθύμητες συνήθειες;
Δυστυχώς, όχι. Για την ενεργοποίηση των νευροδιαβιβαστών της ευτυχίας υπεύθυνοι είμαστε εμείς. Γνωρίζουμε ότι αυξάνονται με την υγιεινή διατροφή, την άσκηση, το διάβασμα, τη μουσική, αλλά αυτές δεν είναι οι συνήθειες που θέλουμε να αποκτήσουμε; Μια πρόσφατη έρευνα που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Neuron» έδειξε ότι οι συνήθειες και οι στόχοι μας είναι τοποθετημένοι σε ξεχωριστά σημεία του εγκεφάλου. Ειδικότερα, μια περιοχή γνωστή ως κογχομετωπιαίος φλοιός (orbitofrontal cortex) είναι υπεύθυνη για να μετατρέψει τους επιθυμητούς μας στόχους σε καθημερινές συνήθειες. Ο καλύτερος τρόπος για να δημιουργήσουμε μια νέα συνήθεια είναι να είμαστε συνεπείς, καταλήγει η έρευνα. Όσο πιο τακτική γίνεται μία συμπεριφορά, τόσο πιο γρήγορα μετατρέπεται σε συνήθεια.
Ο Αριστοτέλης επαληθεύεται επιστημονικά. Οι συνήθειες καλλιεργούνται και συνοδεύονται από ευχαρίστηση. Μπορεί ο εγκέφαλός μας να είναι κατασκευασμένος ώστε να προτιμάει μια συνήθεια ακόμη κι αν γνωρίζει ότι είναι βλαβερή, αλλά μπορούμε να αλλάξουμε τις συνήθειές μας. Αυτό είναι κάτι που απαιτεί συνέπεια. Ευτυχώς, ο εγκέφαλός μας με τον καιρό θα μας επιβραβεύσει. Απλώς, θα πρέπει να προσπαθήσουμε και εμείς. Αλλάζοντας.
*Η δρ Έλσα Νικολαΐδου διδάσκει Φιλοσοφία στο σχολείο Med High.
