Γιατί να ασχοληθεί ο Αριστοτέλης με την ντροπή και να επιχειρήσει να την ερευνήσει σε βάθος; Στα Ηθικά Νικομάχεια η έννοια της ντροπής κάνει για πρώτη φορά την εμφάνισή της στο Β΄ βιβλίο, όταν ο συγγραφέας μιλάει για τις μεσότητες και αναφέρεται παρεμπιπτόντως στο συναίσθημα της ντροπής: «Μεσότητες υπάρχουν και στα παθήματα και σε όσα αφορούν τα πάθη· η ντροπή δεν είναι βέβαια αρετή, αλλά ο ντροπαλός επαινείται. Ο ένας ονομάζεται μέτριος, ο άλλος υπερβολικός, ως συνεσταλμένος που ντρέπεται τα πάντα· ο άλλος ελλιπής ή αδιάντροπος που δεν ντρέπεται τίποτε απολύτως, ενώ ο μέτριος ντροπαλός». Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια 1108a30-35
Είναι αρετή η ντροπή, μεσότητα, έξις ή πάθος; Ο Αριστοτέλης κατά την προσφιλή του μέθοδο αρχικά δείχνει να αδυνατεί να την ορίσει, αλλά αυτά είναι μόνο ερωτήματα που θα απευθύνει στους μαθητές του. Η αιδώς δεν είναι αρετή, τονίζει ο Αριστοτέλης, μοιάζει περισσότερο με πάθος παρά με έξη. Η αριστοτελική σύνδεση της ντροπής με τον φόβο επανέρχεται στο τελευταίο κεφάλαιο του Δ΄ βιβλίου των Ηθικών Νικομαχείων όπου ο φιλόσοφος δίνει τις απαντήσεις του. Ο βιολόγος Αριστοτέλης θα συνδέσει την ντροπή με την ερυθρίαση του προσώπου που συνοδεύει τις ντροπιαστικές πράξεις μας, σε αντίθεση με την ωχρότητα που συνοδεύει τον φόβο, επομένως είναι πάθος και όχι έξη. Η αιδώς όμως ορίζεται ως κάποιο είδος φόβου για την καταφρόνηση. Εφόσον πρόκειται για αρνητικό συναίσθημα πρέπει να αποφεύγεται, γεγονός που σημαίνει ότι ανήκει στη νεότητα: «Το πάθος δεν αρμόζει σε κάθε ηλικία, αλλά στη νεανική. Αυτό συμβαίνει καθώς θεωρούμε ότι πρέπει να είναι ντροπαλοί, αφού ζώντας με πάθος οι νέοι κάνουν πολλά σφάλματα, τα οποία εμποδίζονται από την ντροπή. Έναν μεγαλύτερο όμως δεν θα τον επαινούσε κανείς επειδή είναι ντροπαλός· γιατί πιστεύουμε ότι αυτός δεν θα έπραττε τίποτε από αυτά που θα τον έκαναν να αισθάνεται ντροπή. […] Η ντροπή δηλαδή προέρχεται από πράξεις που εξαρτώνται από τη θέλησή μας, και ο αγαθός άνθρωπος ποτέ δεν θα κάνει με τη θέλησή του κακές πράξεις. Η ντροπή θα μπορούσε να θεωρηθεί αγαθό μόνο υποθετικά. Αν έπραττε, δηλαδή, θα ντρεπόταν· κάτι τέτοιο όμως δεν ανήκει στις αρετές». Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια 1128b16-32
Στη Ρητορική ο Αριστοτέλης θα αναφέρει πλήθος παραδειγμάτων, για να περιγράψει τις περιπτώσεις όπου οι άνθρωποι αισθάνονται ντροπή. Η ντροπή έχει τις ρίζες της στην περιφρόνηση που φανταζόμαστε ότι θα συμβεί από ανθρώπους «που θαυμάζουμε και μας θαυμάζουν ή θέλουμε να μας θαυμάζουν».
Σαφώς, το κοινό στοιχείο είναι οι άλλοι. Ντρεπόμαστε τους άλλους. Το πώς μας βλέπουν. «Στα μάτια βρίσκεται η ντροπή»: «Και αισθάνονται ντροπή περισσότερο για αυτά που γίνονται μπροστά στα μάτια τους και στα φανερά (από όπου βγαίνει και η παροιμία: στα μάτια βρίσκεται η ντροπή)· γι’ αυτό και ντρέπονται περισσότερο αυτούς που βρίσκονται πάντα κοντά τους και αυτούς που τους προσέχουν, γιατί και τα δύο γίνονται μπροστά στα μάτια τους». Αριστοτέλης, Ρητορική 1384a33-b2
Η ντροπή καθοδηγεί την πορεία που θα επιλέξουμε στη ζωή μας. Μπορούμε να γίνουμε καλύτεροι (σεμνοί) ή αναίσχυντοι. Η ντροπή διδάσκει τον χαρακτήρα με άμεσο τρόπο στη νεότητα. Οι νέοι μαθαίνουν από τα λάθη τους, καθώς τα συναισθήματα που τα συνοδεύουν είναι άσχημα. Οι μεγαλύτεροι, έχοντας διδαχθεί από τα αισθήματα ντροπής που έχουν βιώσει, μπορούν να επιλέξουν τι θέλουν να αισθάνονται και τι όχι. Για τους νέους η ντροπή είναι ένας δρόμος προς την αρετή, το μέσον. Για τους μεγαλύτερους, αντιθέτως, η «αρετή» της ντροπής δεν υφίσταται. Η ντροπή ως είδος λύπης και ταραχής απομακρύνει από τον ευδαίμονα βίο. Και αυτό είναι φανερό. Στα μάτια των άλλων. Εκεί όπου βρίσκεται η ντροπή.
*Η δρ. Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
nicolaidou.e@medhigh.com
