Η περίοδος της Μεγάλης Σαρακοστής έχει ως κύριο χαρακτηριστικό τη προβολή της μετάνοιας. Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, ορίζοντάς την, αναφέρει: «Η μετάνοια δέησις εστίν και εξαγόρευσις και υπόσχεσις εις το μηκέτι αμαρτάνειν». Δηλαδή, μετάνοια είναι η εξαγόρευη των αμαρτιών μας και η υπόσχεση στον Θεό ότι θα αγωνιστούμε κατά του πάθους που μας κατατρύχει.
Ο Άγιος Νεόφυτος ο Έγκλειστος αναφέρει πως βασική προϋπόθεση για τη μετάνοια είναι η αρετή της αυτομεμψίας, δηλαδή το να μπορεί ο άνθρωπος να μέμφεται τον εαυτό του για το λάθος του και μετανιωμένος να ζητά το έλεος του Θεού. Μόνο ο άνθρωπος της αυτομεμψίας μετανοεί ειλικρινά και η εξαγόρευσή του ευαρεστεί τον Θεό. Λέει χαρακτηριστικά ο Άγιος Νεόφυτος: «Είναι καλό να προσέχει κανένας, ώστε να μην αμαρτάνει. Όταν δε συμβεί να αμαρτήσει, καλό είναι να μην προφασίζεται προφάσεις εν αμαρτίαις, δηλαδή να μην κατηγορεί άλλους για τις δικές του πτώσεις, αλλά μόνο τον εαυτό του. Με αυτό τον τρόπο, ένας πραγματικά πιστός άνθρωπος γίνεται αυτοκατάκριτος και ολοκάρδιον ποιείται την εξαγόρευσή του».
Ο ίδιος αυτός Πατέρας της Εκκλησίας μας, στιγματίζοντας την απουσία μετάνοιας, αναφέρει: «Ο Αδάμ παρέβη άπαξ την εντολήν και εξορίσθη, ανεκλίθη δε πάλιν χάριτι Χριστού όθεν εξέπεσε». Δηλαδή, ο Αδάμ μία φορά παρέβη την εντολή του Χριστού και εξορίσθηκε από τον παράδεισο. Με τη χάρη όμως του Χριστού σώθηκε. Συνεχίζοντας δε παρακάτω αναφέρει: «Δεν ξέρουμε ποιο θα είναι το τέλος μας. Εκείνος δεν ήξερε τι είναι ο θάνατος. Εμείς όμως, καθημερινά τον βλέπουμε μπροστά μας. Δυστυχώς λοιπόν ούτε ο φόβος της κολάσεως, ούτε ο πόθος της βασιλείας μάς πείθουν να μετανοήσουμε και να διορθωθούμε πνευματικά». Επομένως, κατά τη θεολογία του Αγίου Νεοφύτου του Εγκλείστου, η απουσία μετάνοιας χαρακτηρίζει τον πνευματικά αναίσθητο άνθρωπο.
Ο Όσιος Σαρματάς, τονίζοντας την υπεροχή της μετάνοιας, διακηρύττει στο αρχαίο Γεροντικό της Νιτρίας: «Εγώ θέλω άνθρωπο αμαρτήσαντα, όστις οίδε ότι ήμαρτεν και μετανοεί υπέρ άνθρωπο μη αμαρτήσαντα και έχοντα εαυτόν εν δικαιοσύνη όντα». Δηλαδή, εγώ προτιμώ τον άνθρωπο που αμάρτησε και που όμως μετανοεί, παρά αυτόν που δεν έχει πέσει σε αμάρτημα και νομίζει πως είναι σπουδαίος κατ’ ενώπιον του Θεού. Εννοείται ότι ο πρώτος, κατά τον Όσιο, ευαρεστεί τον Θεό διά της αυτομεμψίας, ενώ ο δεύτερος δεν έχει την εύνοια του Θεού, διότι πάσχει από τη λεγόμενη πνευματική αυτάρκεια.
Ο Χρίστος στην παραβολή του Τελώνου και του Φαρισαίου μάς έδωσε δύο άριστα δείγματα τέτοιων ανθρώπων. Το πρώτο είναι ο τελώνης. Αυτός με την ειλικρινή μετάνοιά του ευαρέστησε τον Θεό, ενώ ο φαρισαίος με την πνευματική αυτάρκειά του κατακρίθηκε απ’ Αυτόν.
Ο Αββάς Ισαάκ ο Σύρος στα ασκητικά του θα τονίσει πως η μετάνοια σβήνει όλες τις αμαρτίες. Λέει λοιπόν: «Αμαρτία δε ασυγχώρητος μόνον η αμετανόητος εστίν». Δηλαδή, η μόνη αμαρτία που δεν συγχωρείται είναι αυτή για την οποία ο άνθρωπος δεν μετανοεί. Στην περίπτωση αυτή υπεισέρχεται η έννοια του πνευματικού θανάτου, για τον οποίο ο Άγιος Νεόφυτος ο Έγκλειστος αποφαίνεται: «Θάνατος αθάνατος εστίν ο του Θεού χωρισμός». Γι’ αυτόν ακριβώς τον θάνατο κάνει λόγο και ο Ευαγγελιστής Ιωάννης στην Αποκάλυψη στο ΚΑ, (8-9), όπου τον χαρακτηρίζει δεύτερο θάνατο. Δεύτερος θάνατος δεν είναι τίποτα άλλο παρά ο αιώνιος χωρισμός των αμετανόητων αμαρτωλών από τον Θεό.
Ο Αββάς Ισαάκ ο Σύρος πάλι θεωρεί τον άνθρωπο που απαλλάσσεται από τα δεσμά της αμαρτίας διά της μετανοίας ως σπουδαιότερο από αυτόν που ελευθερώνει δούλους. Λέει ο Ιερός Πατήρ: «Κρείσσον λύσαι σεαυτόν του συνδέσμου της αμαρτίας ή ελευθερώσαι δούλους».
Ο Αββάς Δωρόθεος στα ασκητικά του θεωρεί πως η αμαρτία είναι σύμπτωμα του μεταπτωτικού ανθρώπου: «Διά της αμαρτίας εξέπεσεν ο άνθρωπος εκ του κατά φύσιν εις το παρά φύσιν». Έτσι, λοιπόν, κατά τη θεολογία του Αγίου Ιωάννη της Κλίμακος, όπως αυτή εκφράζεται στον 5ο λόγο του περί μετανοίας, μετάνοια ουσιαστικά είναι μία νέα συμφωνία του ανθρώπου με τον Θεό για μία ζωή απαλλαγμένη από το παρά φύσιν και επιστροφή στο κατά φύσιν. «Μετάνοια εστίν ανάκλησις του βαπτίσματος, συνθήκη μετά Θεού προς δεύτερον βίον».
Με αυτό το σκεπτικό και ο Άγιος Συμεών ο νέος Θεολόγος, επικροτώντας τη μετάνοια, αναφέρει πως ο Θεός θα βασιλεύσει στις ψυχές των ανθρώπων που καθαίρονται διά των δακρύων και της μετάνοιας. «Βασιλεύσει ο Θεός τοις καθαιρωμένοις διά δακρύων και μετανοίας και τελειουμένοις διά σοφίας και γνώσεως του Αγίου Πνεύματος».
Σάββας Αλέξανδρου, Διευθυντής Γραφείου Ορθοδόξου Ομολογίας, Ιερά Μητρόπολη Λεμεσού
