Σε έρημο κινδυνεύει να μετατραπεί περίπου το 60% των εδαφών της Κύπρου με καταστροφικές συνέπειες στις καλλιέργειες, στην ποιότητα του νερού και τη βιοποικιλότητα. Οι κύριοι παράγοντες που συμβάλλουν στην απερήμωση είναι η κλιματική αλλαγή και οι ανθρωπογενείς δραστηριότητες.
Στόχος της Κυπριακής Δημοκρατίας είναι η αντιμετώπιση του φαινομένου και η διασφάλιση ενός αειφόρου, βιώσιμου περιβάλλοντος, κάτι που μπορεί να αντιμετωπιστεί μέσα από στρατηγική μελέτη που διενεργείται. Η Κύπρος λόγω της συνεχιζόμενης λειψυδρίας αλλά και της υποβάθμισης των εδαφών καθώς και λόγω του μεγάλου ποσοστού των ημίξηρων και ξηρών περιοχών της είναι ευάλωτη στο φαινόμενο της απερήμωσης.
Άλλωστε έχει επηρεαστεί από τη ξηρασία και πολλές περιοχές της υφίστανται τις επιπτώσεις της απερήμωσης, τόσο λόγω των αλόγιστων πράξεών μας αλλά και λόγω έντασης των κλιματικών αλλαγών. Στο πλαίσιο εκπόνησης μελέτης για την απερήμωση καθορίστηκαν και χαρτογραφηθήκαν περιοχές οι οποίες πλήττονται από το φαινόμενο αυτό.
Το αποτέλεσμα της μελέτης καταδεικνύει, ποσοστό ερήμωσης των εδαφών του νησιού το οποίο ανέρχεται σε 57% και χαρακτηρίζεται ως κρίσιμη η κατάστασή τους, ενώ το 42,3% των εδαφών θεωρούνται ως ευαίσθητα. Το φαινόμενο της απερήμωσης εξελίσσεται με βραδύτητα και παρουσιάζει χρονική και τοπική ασυνέχεια. Η συνεχιζόμενη κλιματική αλλαγή, η λειψυδρία που μαστίζει την Κύπρο, οι πυρκαγιές, η υπεράντληση του υπόγειου υδροφορέα και η αλλαγή χρήσης και η υποβάθμιση των κυπριακών γαιών αποτελούν τους κύριους παράγοντες οι οποίοι επηρεάζουν με μεγάλο βαθμό το φαινόμενο της απερήμωσης.
Μέσα από το Εθνικό Σχέδιο Δράσης, επιλέχθηκαν με ιεραρχία 15 μέτρα, κατόπιν εκτίμησης κόστους και αποτελεσματικότητας, με στόχο την καταπολέμηση των επιπτώσεων της απερήμωσης, και μεταξύ άλλων, τα μέτρα αυτά αφορούν στην ορθολογική κατανάλωση νερού, τη χρήση συστημάτων εξοικονόμησης νερού στις αρδευόμενες καλλιέργειες, την προστασία των δασών από πυρκαγιές, την εφαρμογή κώδικα ορθής γεωργικής πρακτικής, την προστασία των βοσκοτόπων, την προστασία των εδαφών από τη διάβρωση και τη διαχείριση του ισοζυγίου και της οικολογικής ισορροπίας των υδάτων και των φραγμάτων.
Σημειώνεται ότι βρίσκεται σε εξέλιξη διαδικασία ελέγχου με αντικείμενο το στρατηγικό πλαίσιο της ΕΕ για την καταπολέμηση της ερημοποίησης, από το Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο (ΕΕΣ). Τον Δεκέμβριο κλιμάκιο ελεγκτών βρέθηκε στην Κύπρο. Τα αποτελέσματα της έρευνας έχουν διαβιβαστεί στις Αρχές της Δημοκρατίας και το Τμήμα Περιβάλλοντος καλείται να απαντήσει σε σχετικό ερωτηματολόγιο. Η έκθεση αυτή θα δημοσιοποιηθεί στα τέλη του 2018.
Στο έγγραφο περιέχονται τα προκαταρκτικά συμπεράσματα σχετικά με την επίσκεψη ελέγχου στην Κύπρο που πραγματοποιήθηκε την περίοδο από 4 έως 7 Δεκεμβρίου 2017.
Κατά το ΕΕΣ, πρόκειται περί φαινομένου κατά το οποίο προηγουμένως γόνιμα εδάφη καθίστανται διαρκώς ξηρότερα και μη παραγωγικά. Με τον έλεγχο θα αξιολογηθεί κατά πόσον ο κίνδυνος ερημοποίησης στην ΕΕ αντιμετωπίζεται κατά τρόπο αποτελεσματικό και αποδοτικό.
Σύμφωνα με το ΕΕΣ, η διάβρωση του εδάφους, σε συνδυασμό με τη λειψυδρία και τις υψηλότερες θερμοκρασίες που αυξάνουν την εξάτμιση, επιτείνει περαιτέρω τον κίνδυνο ερημοποίησης. Η κατάσταση είναι εξαιρετικά σοβαρή σε μεγάλο τμήμα της Ισπανίας, στη νότια Πορτογαλία, τη νότια Ιταλία, τη νοτιο-ανατολική Ελλάδα, την Κύπρο και σε περιοχές της Βουλγαρίας και της Ρουμανίας γύρω από τη Μαύρη Θάλασσα.
Η χρηματοδότηση που διαθέτει η ΕΕ σε έργα που αφορούν στην ερημοποίηση προέρχεται από διάφορες πηγές, όπως το Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Αγροτικής Ανάπτυξης, το πρόγραμμα LIFE και τα ερευνητικά προγράμματα της ΕΕ.
Τα δεκατρία κράτη μέλη που έχουν δηλώσει μέχρι στιγμής, στο πλαίσιο της UNCCD ότι πλήττονται από ερημοποίηση είναι η Βουλγαρία, η Κροατία, η Κύπρος, η Ελλάδα, η Ουγγαρία, η Ιταλία, η Λετονία, η Μάλτα, η Πορτογαλία, η Ρουμανία, η Σλοβακία, η Σλοβενία και η Ισπανία.
Επίσκεψη σε συγχρηματοδοτούμενα έργα
Επιπλέον, το κλιμάκιο επισκέφθηκε έξι συγχρηματοδοτούμενα από την ΕΕ έργα που έχουν πιθανό αντίκτυπο στην αντιμετώπιση της απερήμωσης στην Κύπρο, τα οποία επιλέχθηκαν βάσει πληροφοριών που υπέβαλαν οι κυπριακές Αρχές. Η επιλογή προορίζεται να καλύψει διάφορες πηγές χρηματοδότησης και είδη έργων που σχετίζονται με την απερήμωση σε περιοχές που πλήττονται σημαντικά. Πλέον, οι αρμόδιες αρχές της Δημοκρατίας καλούνται να επαληθεύσουν και να επιβεβαιώσουν την ακρίβεια των υποβληθέντων γεγονότων και να σχολιάσουν την ανάλυσή τους. Αν υπάρχει διαφωνία με τα γεγονότα ή την ανάλυση, θα πρέπει να δοθούν απαντήσεις με την κατάλληλη τεκμηρίωση με απάντηση για να μπορεί να διενεργηθεί επανεξέταση.
Ασφυκτικός έλεγχος για αποτελεσματικότητα
Ο κύριος στόχος της επίσκεψης ελέγχου στην Κύπρο ήταν να αναλυθεί εάν αντιμετωπίζεται αποτελεσματικά ο κίνδυνος απερήμωσης. Σε επίπεδο κρατών μελών, ο έλεγχος ασχολείται με τις ακόλουθες κύριες πτυχές:
● Διαθεσιμότητα και χρήση αξιόπιστων δεδομένων σχετικά με την απερήμωση.
● Παρακολούθηση των περιοχών που κινδυνεύουν από απερήμωση.
● Το στρατηγικό πλαίσιο που σχετίζεται με την απερήμωση και τη διακυβέρνησή του και
● Την υλοποίηση των συγχρηματοδοτούμενων από την ΕΕ δράσεων για την απερήμωση και τη βιωσιμότητα και την αποτελεσματικότητα των σχετικών έργων.
Πρέπει να σημειωθεί ότι ο έλεγχος δεν αποσκοπούσε στη διατύπωση γνώμης σχετικά με τα οικονομικά συστήματα του κράτους μέλους ούτε τη συμμόρφωση με τους σχετικούς κανονισμούς. Συνεπώς, οι ελεγκτικές εργασίες επί σχεδίων δεν εξέτασαν τη νομιμότητα και την κανονικότητά τους.
Πλανάται ο εφιάλτης παντού
Η Κύπρος έχει από καιρό αναγνωρίσει την πιεστική αυτή ανάγκη για διαχείριση και έλεγχο του φαινόμενου της απερήμωσης, με τις περίπλοκες δυναμικές της, οι οποίες επηρεάζονται τόσο από τα φυσικά φαινόμενα όσο και από την ανθρώπινη δραστηριότητα και τις βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες επιδράσεις στο φυσικό περιβάλλον και την κοινωνία.
Το φαινόμενο της απερήμωσης σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να είναι αναστρέψιμο αλλά σε κάποιες άλλες όχι. Στη μελέτη που εκπονήθηκε, προσδιορίζονται οι απειλούμενες περιοχές και περιγράφονται ο βαθμός τρωτότητάς τους στην απερήμωση, εκτίμηση της ακολουθούμενης πολιτικής και μέτρων, εκτίμηση ανάγκης εισαγωγής αποτελεσματικών θεσμικών ρυθμίσεων και διαδικασιών, εξασφάλιση πρόληψης και αντιμετώπισης της απερήμωσης και προώθησης αειφόρου εκμετάλλευσης των γαιών και υδάτινων πόρων με την ανάπτυξη πρακτικών χρήσης των απειλούμενων πόρων που θα περιορίζουν ή αντιστρέφουν το φαινόμενο.
Ταυτόχρονα, λαμβάνεται πρόνοια στη μελέτη αυτή ώστε να ευαισθητοποιεί και να προδιαθέτει για την ενεργό συμμετοχή των επηρεαζόμενων πληθυσμών και τοπικών φορέων στην διατύπωση και εφαρμογή εξειδικευμένων μέτρων για την αντιμετώπιση της απερήμωσης. Η άμεση και έγκαιρη εφαρμογή των μέτρων θα συμβάλει στην καταπολέμηση της απερήμωσης. Η υποβάθμιση της γης, ιδιαίτερα η διάβρωση, που περιορίζει το ριζόστρωμα, είναι συνήθης στην Κύπρο λόγω της φύσης των εδαφών της, του ανάγλυφου του νησιού και των κλιματολογικών χαρακτηριστικών της. Αποτελεί μιαν από τις πιο σοβαρές διαδικασίες που προκαλούν απερήμωση στην Κύπρο, αλλά χαρακτηρίζεται ως αναστρέψιμη κατάσταση με την άμεση εφαρμογή μέτρων όπως αντιδιαβρωτικά μέτρα κυρίως σε περιοχές που έχουν πληγεί από πυρκαγιές καθώς και σε γεωργικές γαίες. Η προστασία του εδάφους αποτελεί ένα από τα κύρια μέτρα τα οποία θα συμβάλουν στην καταπολέμηση της απερήμωσης και να αντιστρέψουν την κατάσταση της κυπριακής γης.
Η μελέτη για την απερήμωση περιλαμβάνει μέτρα για την καταπολέμηση του φαινομένου, όπως πρόληψη από πυρκαγιές, προστασία γαιών από τη διάβρωση, μείωση της ρύπανσης των υδάτων και υπεράντληση. Εφαρμόζονται μέσα από το Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης, το Σχέδιο Λεκάνης Απορροής Ποταμού καθώς και την εφαρμογή άλλων πολιτικών όπως η Δασική, η Δήλωση Πολιτικής, οι Οδηγίες για την Φύση κ.ά.
Σημαντικό ρόλο μπορεί να διαδραματίσει η Στρατηγική για την Προσαρμογή στην Κλιματική Αλλαγή. Το σχέδιο για την Προσαρμογή περιλαμβάνει δράσεις και μέτρα για την αντιμετώπιση του φαινομένου της απερήμωσης και της προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή.
Η μελέτη για την απερήμωση περιλαμβάνει αριθμό μέτρων και ιεράρχησή τους, τα οποία στοχεύουν άμεσα στην καταπολέμηση του φαινομένου στις περιοχές άμεσου κινδύνου. Τα μέτρα αφορούν όλους του τομείς (δάση, γεωργία, νερά) οι οποίοι συμβάλλουν στην υποβάθμιση της γης, όπως την προστασία των δασών από πυρκαγιές, τη χρήση συστημάτων εξοικονόμησης νερού και την ορθολογική κατανάλωσή του, στις αρδευόμενες καλλιέργειες, την εφαρμογή κώδικα ορθής γεωργικής πρακτικής, την προστασία των βοσκοτόπων, την προστασία των εδαφών από τη διάβρωση κ.ά.
Παράγοντες που ευνοούν την απερήμωση
Το φαινόμενο της απερήμωσης επηρεάζει την Κύπρο και οδηγεί στην απώλεια της παραγωγικότητας των εδαφών, με αποτέλεσμα την υποβάθμιση των γαιών. Η υποβάθμιση αυτή επιφέρει μείωση ή απώλεια της βιολογικής ή οικονομικής παραγωγικότητας και ποικιλότητας αρδευόμενων και μη γεωργικών εδαφών ή βοσκοτόπων και δασών και αντίκτυπο στην οικολογία του τόπου, στα εισοδήματα των κατοίκων των επηρεαζόμενων περιοχών και στην ποιότητα της ζωής τους.
Σύμφωνα με το Τμήμα Περιβάλλοντος, η απερήμωση των εδαφών στις περιοχές αυτές οφείλεται σε διάφορους παράγοντες όπως:
1) Η υπερβολική και συνεχής διάβρωση των εδαφών, η οποία οφείλεται στην εντατική εκμετάλλευσή τους κάνοντας χρήση ακατάλληλων μεθόδων. Το πρόβλημα είναι εντονότερο σε επικλινή και περιθωριοποιημένα εδάφη.
2) Η μείωση των θρεπτικών συστατικών των εδαφών ή / και οξίνισή τους λόγω λανθασμένης τεχνητής αναπλήρωσης των θρεπτικών συστατικών τους ή εξαιτίας της ρύπανσής τους από την υπερβολική χρήση οργανικών και ανόργανων αγροχημικών σκευασμάτων.
3) Η μείωση της ικανότητας κατακράτησης νερού εξαιτίας της μείωσης του όγκου των εδαφών και των οργανικών τους συστατικών, κάτι που οφείλεται στη διάβρωση και στη μείωση της διηθητικότητας του εδάφους (συμπίεση και δημιουργία κρούστας στην επιφάνεια).
4) Η αλάτωση και συσσώρευση υδάτων εξαιτίας υπερβολικής άρδευσης των εδαφών χωρίς να γίνεται ικανοποιητική διοχέτευση και στράγγιση των ποσοτήτων αυτών.
5) Η έλλειψη νερού εξαιτίας της μείωσης της παροχετευτικής ικανότητας των υπόγειων και επιφανειακών υδατικών σωμάτων.
Μέτρα καταπολέμησης του φαινομένου
Τα μέτρα τα οποία έχουν επιλεγεί, σύμφωνα με την αποτελεσματικότητά τους, είναι:
- Έλεγχος αδειών βόσκησης σε δασοκαλυμμένες και άλλες περιοχές ανάλογα με τις δυνατότητες κάθε περιοχής, και κρισιμότητας στην απερήμωση.
- Καθορισμός φέρουσας ικανότητας περιοχών για βόσκηση.
- Ενίσχυση των αγροτών στον τομέα παραγωγής ζωοτροφών και επιδότηση των σιτηρών, όχι μόνο για αύξηση της ανταγωνιστικότητας της κυπριακής κτηνοτροφίας, αλλά και μείωση της ανάγκης βόσκησης.
- Συνέχιση και επαύξηση αγροπεριβαλλοντικών μέτρων στα πλαίσια του ΠΑΑ που να καλύπτουν τις βασικότερες καλλιέργειες και που να συμβάλλουν στην αντιμετώπιση της διάβρωσης.
- Άμεση χρηματοδότηση και παροχή κινήτρων για συντήρηση των υφισταμένων αναβαθμίδων και ξερολιθιών στα επικλινή εδάφη, ακόμη και σε περιοχές όπου η γεωργία έχει εγκαταλειφθεί.
- Μέτρα ανάσχεσης της εγκατάλειψης και ενίσχυσης της παραδοσιακής άσκησης των γεωργικών δραστηριοτήτων.
- Εμπλουτισμός Σχεδίων Ανάπτυξης και ιδιαίτερα της Δήλωσης Πολιτικής με μέτρα ελέγχου χρήσης γης σε περιοχές με αυξημένο κίνδυνο απερήμωσης.
- Διαχείριση της ζήτησης νερού και θέσπιση κινήτρων προς αυτή την κατεύθυνση.
- Υποχρεωτική εφαρμογή των Καλών Γεωργικών και Περιβαλλοντικών Πρακτικών.
- Θέσπιση κινήτρων για τη δημιουργία φυτικών φραχτών από τους γεωργούς, περιμετρικά των γεωργικών καλλιεργειών.
- Έλεγχος της βραχυπρόθεσμα ψηλότερης απόδοσης της αστικοποίησης και τουριστικής ανάπτυξης της γεωργικής γης σε σύγκριση με το μακροπρόθεσμο όφελος από τη συντήρηση της γεωργικής γης, του τοπίου και τους φυσικούς πόρους.
- Αύξηση προστασίας δασών και αντιδιαβρωτικών μέτρων (δασοκάλυψη).
Δράσεις που υλοποιούνται
Αριθμός των προτεινόμενων μέτρων ήδη υλοποιούνται μέσω των αρμόδιων τμημάτων, των τρεχόντων προγραμμάτων και των διάφορων πολιτικών, όπως πιο κάτω:
α) Αντιδιαβρωτικά μέτρα και μέτρα δάσωσης γης
β) Διαχείρισης Υδάτινων Πόρων
γ) Αγροπεριβαλλοντικά μέτρα
δ) Συντήρηση και δημιουργία νέων ξερολιθιών
ε) Καθορισμός φέρουσας ικανότητας για βόσκηση
ζ) Γεωργικά μέτρα
Η μελέτη για την καταπολέμηση της απερήμωσης στοχεύει στην παρακολούθηση και εφαρμογή των πιο αποτελεσματικών μέτρων για την αντιμετώπιση του φαινομένου και των μετριασμό/ανάσχεση της υποβάθμισης των εδαφών.
