SOS για τον κυπριακό γύπα

Αν και κάποτε οι γύπες ήταν ένα κοινό θέαμα στην Κύπρο, σήμερα βρίσκονται στο χείλος της εξαφάνισης με μόλις 20 πουλιά να απομένουν στο νησί, σύμφωνα με την τελευταία απογραφή του πληθυσμού του είδους. Σημειώνεται ότι τη δεκαετία του ’50 ο πληθυσμός αριθμούσε μερικές εκατοντάδες με τουλάχιστον 15 αποικίες σε διάφορες τοποθεσίες στο νησί. Η δυσοίωνη αυτή προοπτική έχει σημάνει συναγερμό σε επιστήμονες και οικολόγους, με ένα επιστημονικό έργο να είναι ήδη σε εξέλιξη για τη σωτηρία του γύπα, γνωστού και ως όρνεο, υπό τον τίτλο «Life with vultures» (Η ζωή με τον γύπα).

Ο Στάθης Θεοφίλου, υπεύθυνος του έργου στην οργάνωση Terra Cypria, εξηγεί ότι ο γύπας ο πυρόχρους είναι το μεγαλύτερο πουλί του τόπου μας με μήκος γύρω στο ένα μέτρο και άνοιγμα φτερούγων γύρω στα 2,5 μέτρα. Το φτέρωμα του έχει ανοικτό καφέ χρώμα, ενώ τα άκρα της φτερούγας και της ουράς του είναι μαύρα. Το κεφάλι και ο μακρύς λαιμός του είναι καλυμμένα μόνο με λευκό χνούδι. Αυτό το επιβλητικό πουλί είναι πολύ κοινωνικό και φωλιάζει κατά ομάδες σε απότομους γκρεμούς. Γεννά μέσα Ιανουαρίου με αρχές Μαρτίου ένα άσπρο αβγό σε μέγεθος πορτοκαλιού που το κλωσσούν και τα δύο φύλα για 54 περίπου μέρες. Τα μικρά μέχρι να εγκαταλείψουν τη φωλιά τους, μετά από 115 μέρες, τρέφονται και από τους δύο γονείς.

«Ο γύπας τρέφεται αποκλειστικά με πτώματα», αναφέρει ο κ. Θεοφίλου. «Για τον εντοπισμό της τροφής του στηρίζεται στην ισχυρή του όραση ή στις κινήσεις άλλων πουλιών που τρώνε και αυτά πτώματα όπως καρακάξες, κόρακες και κοράζινοι. Συνεπώς ως πτωματοφάγο ζώο παίζει σπουδαίο ρόλο στην ανακύκλωση της οργανικής ύλης. Οι γύπες είναι οι “καθαριστές της υπαίθρου” και βοηθούν με τον τρόπο τους έτσι ώστε το περιβάλλον να διατηρείται υγιές και καθαρό.

Οι λόγοι που οδήγησαν στη δραματική μείωση του πληθυσμού του γύπα είναι πολλοί και περίπλοκοι, με τις κυριότερες απειλές που αντιμετωπίζει σήμερα στην Κύπρο να είναι οι ακόλουθες:

Δηλητηρίαση: Αν και παράνομη σε όλη την Ευρώπη, η χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων αποτελεί ένα επίμονο πρόβλημα της κυπριακής υπαίθρου. Αποτελεί την κύρια αιτία της συνεχούς μείωσης του πληθυσμού του γύπα στην Κύπρο από το 1950 μέχρι σήμερα.

Έλλειψη τροφής: Οι αλλαγές στην κτηνοτροφία, όπως η μείωση της ελεύθερης βόσκησης και η θέσπιση αυστηρής νομοθεσίας που υποχρεώνει τους κτηνοτρόφους να μεταφέρουν τα νεκρά ζώα σε ενδεδειγμένες υποδομές επεξεργασίας, έχουν ως αποτέλεσμα τη μείωση της διαθέσιμης τροφής για τον γύπα.

Ενόχληση σε τοποθεσίες αναπαραγωγής: Η ενόχληση μπορεί να επηρεάσει την αναπαραγωγική επιτυχία, την τροφοληψία και την πιθανή εξάπλωση των γυπών σε νέες αποικίες. Πολλές από τις ιστορικές αποικίες του είδους έχουν εγκαταλειφθεί και είναι πλέον ακατάλληλες για αναπαραγωγή λόγω ανθρώπινων παρεμβάσεων.

Προσκρούσεις με ηλεκτρικά καλώδια: Τα εναέρια ηλεκτρικά καλώδια αποτελούν έναν από τους κυριότερους παράγοντες θνησιμότητας για τα πουλιά σε ολόκληρο τον κόσμο. Oι προσκρούσεις με ηλεκτρικά καλώδια μπορούν να επηρεάσουν αρνητικά τον πληθυσμό του γύπα».

Το πρόγραμμα LIFE with Vultures, που ξεκίνησε τον Οκτώβριο του 2019, εργάζεται σε πολλά επίπεδα για την αντιμετώπιση των εν λόγω απειλών, με κύριο στόχο να σώσει τον γύπα από την εξαφάνιση και να ενισχύσει τον τοπικό πληθυσμό, τονίζει ο υπεύθυνος του προγράμματος:

«Κατά την τετραετή αυτή προσπάθεια, από το 2019 μέχρι το 2023, το BirdLife Cyprus (συντονιστής προγράμματος), η Υπηρεσία Θήρας και Πανίδας, το Terra Cypria -το Κυπριακό Ίδρυμα Προστασίας του Περιβάλλοντος- και ο διεθνής οργανισμός Vulture Conservation Foundation  ενώνουν δυνάμεις για να διασώσουν το πιο απειλούμενο αρπακτικό της Κύπρου. Το πρόγραμμα LIFE with Vultures έχει προϋπολογισμό €1.375.861 και συγχρηματοδοτείται από το πρόγραμμα LIFE της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Το πρόγραμμα περιλαμβάνει δράσεις ενάντια στη χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων, δράσεις για την αντιμετώπιση των προσκρούσεων σε εναέρια ηλεκτρικά καλώδια, όπως επίσης και δράσεις για την επέκταση του δικτύου ταϊστρών για την παροχή συμπληρωματικής τροφής στους γύπες. Στο πλαίσιο του έργου θα γίνει επίσης εισαγωγή γυπών από την Ισπανία για να απελευθερωθούν στην Κύπρο με στόχο την ενίσχυση του εξαιρετικά μειωμένου κυπριακού πληθυσμού».

Οι επιμέρους στόχοι του προγράμματος, σύμφωνα με τον κ. Θεοφίλου, περιλαμβάνουν την αντιμετώπιση απειλών, την ενίσχυση του πληθυσμού, την κατανόηση προβλημάτων και την ευαισθητοποίηση των κατοίκων του νησιού. 

«Με την αντιμετώπιση των κύριων απειλών του γύπα», τονίζει, «το πρόγραμμα στοχεύει στη μείωση της θνησιμότητάς του από παράγοντες που την προκαλούν. Έτσι το πρόγραμμα προνοεί δράσεις για τη μείωση της χρήσης δηλητηριασμένων δολωμάτων στην ύπαιθρο που είναι και η υπ’ αριθμό ένα απειλή για τον γύπα στην Κύπρο, δράσεις για τη μείωση του ρίσκου πρόσκρουσης με εναέρια ηλεκτρικά καλώδια και αύξηση της διαθεσιμότητας τροφής με την αύξηση και καλύτερη διαχείριση της διάθεσης συμπληρωματικής τροφής στους γύπες.

Το πρόγραμμα έχει στόχο την ενίσχυση του τοπικού πληθυσμού με την εισαγωγή γυπών από άλλη χώρα με υγιή πληθυσμό, όπως η Ισπανία, ακολουθώντας τις βέλτιστες πρακτικές για εγκλιματισμό των νέων πουλιών στο περιβάλλον της Κύπρου.

Ως προς την κατανόηση προβλημάτων και συγκέντρωση πληροφορίας, το πρόγραμμα περιλαμβάνει δράσεις που θα μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε καλύτερα τις απειλές που αντιμετωπίζει ο γύπας στην Κύπρο και ιδιαίτερα το σύνθετο πρόβλημα της τοποθέτησης δηλητηριασμένων δολωμάτων στην ύπαιθρο. Ταυτόχρονα, το πρόγραμμα θα ενισχύσει την τεχνική και λειτουργική ικανότητα των αρχών στο θέμα προστασίας και διαχείρισης του πληθυσμού του γύπα στην Κύπρο, ενώ μέσω του προγράμματος θα δοθούν ευκαιρίες στους εμπλεκόμενους φορείς να μάθουν περισσότερα για τη σημασία του είδους και την ανάγκη προστασίας του και θα δημιουργηθεί ένα εθνικό δίκτυο φορέων για θέματα προστασίας της φύσης».

ΓΥΠΑΣ Ο ΠΥΡΟΧΡΟΥΣ

Ο γύπας ο πυρόχρουςή όρνεο, όπως αλλιώς λέγεται, ήταν για τους αρχαίους Έλληνες ο θεϊκός υπηρέτης, που μετέφερε τις ανθρώπινες ψυχές. Ο Gyps fulvusείναι το μοναδικό είδος γύπα που διαβιοί στην Κύπρο και το πιο κοινό από τα τέσσερα είδη γύπα που ζει στην Ευρώπη. Με τον υφιστάμενο πληθυσμό γύρω στα 20 άτομα, η Κύπρος φιλοξενεί τον μικρότερο πληθυσμό γύπα στην Ευρώπη.

Ως πτωματοφάγο ζώο, ο πυρόχρους γύπας, όπως και όλα τα είδη γύπα, ειδικεύεται στην κατανάλωση κουφαριών ζώων. Τρέφεται με ψοφίμια κτηνοτροφικών ζώων μεσαίου ή μεγάλου μεγέθους, με ιδιαίτερη προτίμηση στα μαλακά μέρη του ζώου, όπως οι μύες, τα σπλάχνα και τα εντόσθια. Το εξαιρετικά διαβρωτικό οξύ του στομαχιού του τον προστατεύει από επικίνδυνες βακτηριδιακές ασθένειες, όπως η χολέρα και ο άνθρακας. Καταναλώνοντας τα ψοφίμια, εξαλείφει βακτήρια και άλλους παθογόνους οργανισμούς που θα ήταν επικίνδυνοι για άλλα ζώα, καθαρίζοντας έτσι τη φύση μετά τον θάνατο. Για να βρει φαγητό, δημιουργεί ομάδες με άλλους γύπες, οι οποίοι συνεργάζονται καλύπτοντας μεγάλες αποστάσεις μακριά από την αποικία τους, ψάχνοντας ενδελεχώς ανοιχτές περιοχές. Στηριζόμενος στην ισχυρή του όραση ή βασιζόμενος στις κινήσεις άλλων πουλιών (π.χ. κορακοειδή), που τρέφονται επίσης με νεκρά ζώα, εντοπίζει ψοφίμια πριν τη σήψη, πράγμα ιδιαίτερα ωφέλιμο ειδικά σε χώρες με ζεστό κλίμα, όπου τα νεκρά ζώα αποτελούν εστίες μόλυνσης.

Μια βασική πτυχή του έργου, σημειώνει ο εκπρόσωπος της Terra Cypria, είναι η υλοποίηση μιας συντονισμένης και στοχευμένης εκστρατείας ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης, τόσο σε συγκεκριμένες περιοχές που σχετίζονται με τον γύπα όσο και παγκύπρια, έτσι ώστε να διαδοθεί μεταξύ άλλων το μήνυμα της σημασίας του γύπα, αλλά και τα προβλήματα που δημιουργεί η τοποθέτηση δηλητηρίων στην ύπαιθρο.

Ως εκ τούτου, αναφέρει , το Terra Cypria, το Κυπριακό Ίδρυμα Προστασίας του Περιβάλλοντος, έχει αναλάβει μια επικοινωνιακή εκστρατεία προκειμένου να αυξηθεί η ευαισθητοποίηση των εμπλεκόμενων φορέων και των ομάδων στόχων σχετικά με την κρίσιμη κατάσταση του γύπα στην Κύπρο, τη σημασία του για το οικοσύστημα, τις απειλές που αντιμετωπίζει και τη σημασία του δικτύου Natura 2000. 

« Η εν λόγω στοχευμένη επικοινωνιακή εκστρατεία βρίσκεται σε εξέλιξη και περιλαμβάνει συναντήσεις, παρουσιάσεις και εκδηλώσεις σε τοπικές κοινότητες που βρίσκονται στις περιοχές των γυπών, και οι οποίες αποτελούν κλειδί στην επιτυχία του έργου. Έτσι, ντόπιοι χρήστες γης όπως κυνηγοί και κτηνοτρόφοι είναι μεταξύ των βασικών εμπλεκομένων του προγράμματος. Οι παρουσιάσεις και εκδηλώσεις εστιάζονται στην ανάδειξη της σημαντικότητας των γυπών, τις υπηρεσίες που παρέχουν στα οικοσυστήματα, τις απειλές που αντιμετωπίζουν, τη σημαντικότητα του δικτύου Natura 2000 και τον τρόπο με τον οποίο οι τοπικές κοινότητες μπορούν να συμβάλουν στην προσπάθεια αυτή».

Μέχρι και σήμερα έχουν πραγματοποιηθεί εκδηλώσεις σε χωριά των επαρχιών Λεμεσού και Πάφου με ιδιαίτερη επιτυχία όπως η Ανώγυρα, ο Άγιος Αμβρόσιος, τα Κούκλια, η Σαλαμιού, ο Λιμνάτης, η Λόφου, η Δορά και η Παναγιά.

Τα δηλητηριασμένα δολώματα η μεγαλύτερη απειλή

Ο Στάθης Θεοφίλου τονίζει πως ξεκίνησαν σιγά-σιγά και οι ενημερωτικές επισκέψεις σε σχολεία των περιοχών που βρίσκονται στην επικράτεια όπου δραστηριοποιείται ο γύπας. Η πρώτη εκδήλωση με μαθητές από Α’-Στ’ Δημοτικού πραγματοποιήθηκε στο δημοτικό σχολείο Χολετριών. Οι επισκέψεις σε σχολεία κρίνονται ως ζωτικής σημασίας για την απαιτούμενη αλλαγή νοοτροπίας της κυπριακής κοινωνίας που χρειάζεται για να αντιμετωπιστεί ριζικά η τοποθέτηση δηλητηρίων στην ύπαιθρο, όπως παρατηρεί.

Άλλες δράσεις του προγράμματος είναι:

Η δημιουργία δυο Ομάδων Σκύλων για την ανίχνευση και έγκαιρη απομάκρυνση δηλητηριασμένων δολωμάτων από την ύπαιθρο. 

Η βελτίωση του τρόπου διαχείρισης περιστατικών δηλητηρίασης άγριας ζωής μέσω αποτελεσματικών διαδικασιών, εκπαίδευσης και κατάρτισης των εμπλεκόμενων φορέων.

Η εκπόνηση μελετών σε σχέση με τη βιωσιμότητα του πληθυσμού του γύπα στην Κύπρο, τις οικοσυστημικές υπηρεσίες του είδους και μελετών σε σχέση με το επίπεδο ευαισθητοποίησης ενδιαφερόμενων ομάδων γύρω από το θέμα της χρήσης δηλητηριασμένων δολωμάτων.

Η σήμανση εναέριων ηλεκτρικών καλωδίων που αναγνωρίζονται ως επικίνδυνα για πρόσκρουση γυπών. 

Η δημιουργία ταΐστρας για παροχή συμπληρωματικής τροφής στους γύπες. 

Η εισαγωγή γυπών από την Ισπανία για την ενίσχυση του κυπριακού πληθυσμού.

Η παρακολούθηση του πληθυσμού και της αναπαραγωγικής του δραστηριότητας και η τοποθέτηση πομπών GPS σε αριθμό πουλιών».

Στο σημείο αυτό, επισημαίνει ο υπεύθυνος του σχεδίου «Η ζωή με τον γύπα», πρέπει να τονιστεί ιδιαίτερα ότι η χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων είναι τεκμηριωμένα η σοβαρότερη απειλή για την άγρια ζωή σε ολόκληρο τον κόσμο. Στην Κύπρο τα κίνητρα πίσω από τη χρήση τους είναι κυρίως η προστασία κτηνοτροφικών ζώων από άλλα ζώα θηρευτές, όπως αλεπούδες και αδέσποτοι σκύλοι, εξηγεί. «Σε άλλες περιπτώσεις, δηλητηριασμένα δολώματα χρησιμοποιούνται για εξολόθρευση αλεπούδων, αλλά και για σκόπιμη δηλητηρίαση κυνηγετικών σκύλων σε αντεκδικήσεις μεταξύ κυνηγών ή κυνηγών-κτηνοτρόφων. 

 Σημειώνεται ότι οποιοδήποτε ζώο βρεθεί στην περιοχή μπορεί να πέσει θύμα δηλητηρίασης αν καταναλώσει δηλητήριο ή άλλο ζώο που έχει ήδη καταναλώσει δηλητήριο. Πέρα από την άγρια ζωή, τα δηλητηριασμένα δολώματα αποτελούν επίσης θανάσιμη απειλή για ζώα εργασίας (όπως σκύλοι φύλακες κοπαδιών και κυνηγετικοί σκύλοι) και ζώα συντροφιάς, και εν τέλει για τον άνθρωπο, αφού κάποιες από αυτές τις ουσίες όταν έρθουν σε επαφή με το δέρμα ή εισπνευστούν μπορεί να έχουν σοβαρές επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία».

Ο καθένας λοιπόν από εμάς, καταλήγει ο κ. Θεοφίλου, θα μπορούσε να συμβάλει στην πάταξη της τοποθέτησης δηλητηρίων στην ύπαιθρο μέσα από την έντονη καταδίκη του φαινομένου και την έγκαιρη αντίδραση μας όταν βρεθούμε αντιμέτωποι με κάποιο δηλητηριασμένο δόλωμα ή δηλητηριασμένο ζώο στην ύπαιθρο.