H διασυνοριακή περιφέρεια Erzgebirge/Krusnohori (Ερζγκεμπίρκε/ Κρούσνοχορι), που στα ελληνικά σημαίνει Μεταλλοφόρα Βουνά, βρίσκεται στην καρδιά της Ευρώπης και συγκεκριμένα στη ΝΑ Γερμανία (Σαξονία) και στη ΒΔ Τσεχία (Εικ. 1). Φιλοξενεί πολλές συγκεντρώσεις μετάλλων (εξού και το όνομα της) που έτυχαν εντατικής εκμετάλλευσης από τον Μεσαίωνα μέχρι και τον 20ο αιώνα.
Η περιφέρεια αποτέλεσε τη σημαντικότερη πηγή ασημιού (αργύρου) στην Ευρώπη στην εκατονταετία 1460-1560. Ο κασσίτερος ήταν το δεύτερο σε σημασία μέταλλο που εξορύχθηκε στον χώρο αυτό, ενώ στα τέλη του 19ου αιώνα, η περιοχή μετατράπηκε σε ένα σημαντικό παραγωγό ουρανίου σε παγκόσμια κλίμακα.
Σήμερα βρίσκονται σε εξέλιξη ορισμένα ερευνητικά προγράμματα με στόχο την επανέναρξη της εξόρυξης των λεγόμενων κρίσιμων μετάλλων για την Ευρωπαϊκή Ένωση, όπως το λίθιο. Σύμφωνα με τη European Metals, το κοίτασμα Cinovec (ΒΔ Τσεχία εντός των Μεταλλοφόρων Βουνών, Εικ. 1) φιλοξενεί το μεγαλύτερο απόθεμα λιθίου στην Ευρώπη και ένα από τα μεγαλύτερα αποθέματα κασσίτερου στον κόσμο, που δεν έχουν ακόμη αξιοποιηθεί.
- Μια ιδιαίτερη παγκόσμια αξία
Η μεταλλευτική αυτή περιφέρεια εντάχθηκε στον Κατάλογο της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO μόλις στις 6 Ιουλίου 2019, μετά από δύο δεκαετίες προσπαθειών τσέχικων και γερμανικών φορέων. Η ιστορική αυτή περιοχή περιλαμβάνει συνολικά 22 τοποθεσίες με μεταλλευτικά μνημεία, εκ των οποίων 5 (μεγαλύτερης έκτασης) ανήκουν στην Τσεχία και 17 στη Σαξονία. Η μορφή του μεταλλευτικού πολιτιστικού τοπίου των Μεταλλοφόρων Βουνών διαμορφώθηκε κατά τη διάρκεια της εξόρυξης και επεξεργασίας αργύρου, κασσίτερου, κοβαλτίου, χαλκού, σιδήρου και, τέλος, ουρανίου για περισσότερο από οχτακόσια χρόνια, από τον 12ο έως τον 20ο αιώνα. Το τοπίο περιλαμβάνει ένα μεγάλο αριθμό μεταλλευτικών μνημείων: επίγειες και υπόγειες μεταλλευτικές εγκαταστάσεις (Εικ. 2), μεταλλουργικά συγκροτήματα και άλλα ιστορικά υπόλοιπα εξορυκτικών δραστηριοτήτων, όπως τεχνικά μουσεία (Εικ. 3-4), σωρούς μπάζων, υδάτινα ορύγματα, δεξαμενές νερού και υπόγειους αγωγούς.
Το δίκτυο των μεταλλευτικών οικισμών και πόλεων στα Μεταλλοφόρα Βουνά, τόσο στην τσέχικη, όσο και στη σαξονική πλευρά, έχει διατηρηθεί μέχρι σήμερα (Εικ. 5). Παντού διοργανώνονται κάθε χρόνο γιορτές και εκδηλώσεις που σχετίζονται με τις παραδόσεις της μεταλλευτικής δραστηριότητας.
Η επιρροή της τσέχικης και σαξονικής μεταλλείας ήταν πολύ σημαντική και για την ανάπτυξη εξορυκτικών και άλλων συναφών τεχνολογιών. Οι εφευρέσεις και οι καινοτομίες στην εξόρυξη έχουν διαδοθεί από την περιφέρεια των Μεταλλοφόρων Βουνών σε ολόκληρο τον κόσμο. Η Μεταλλευτική Ακαδημία του Frieberg, που ιδρύθηκε το 1765, και αποτελεί μέρος του τοπικού Πολυτεχνείου εξακολουθεί να λειτουργεί μέχρι σήμερα. Θεωρείται το παλαιότερο εκπαιδευτικό ίδρυμα του είδους του στον κόσμο. Εδώ, ο Georgius Agricola (Γερμανός λόγιος, ορυκτολόγος, μεταλλειολόγος και μεταλλουργός) έγραψε τα δώδεκα βιβλία του για τη Μεταλλεία και Μεταλλουργία (De Re Metallica Libri XII), τα οποία για αιώνες αποτέλεσαν τον πιο σημαντικό οδηγό για την εξόρυξη και επεξεργασία μεταλλευμάτων (Εικ. 5).
- Το ιστορικό του έργου
Από την πλευρά της Γερμανίας, οι πρώτες κινήσεις για την ενσωμάτωση της Μεταλλευτικής Περιοχής του Erzgebirge ως χώρου παγκόσμιας κληρονομιάς άρχισαν το 1998, ενώ το διασυνοριακό έργο, που είχε τίτλο «Το Πολιτιστικό Τοπίο της Κέντρο-Ευρωπαϊκής Μεταλλευτικής Περιοχής Erzgebirge/Krusnohori» σχεδιάστηκε για να υλοποιηθεί την περίοδο 2010-2012. Το έργο υποστηρίχθηκε οικονομικά από την Ευρωπαϊκή Ένωση μέσω του Ευρωπαϊκού Ταμείου Περιφερειακής Ανάπτυξης.
Το 2010 ιδρύθηκε στην τσέχικη πλευρά η Εταιρεία κοινής ωφελείας «Μεταλλευτική Περιοχή Krusne hory – Erzgebirge» με σκοπό την υποστήριξη ιστορικών μεταλλευτικών πόλεων και των ενώσεων τους, που στόχευαν στην αναζωογόνηση της περιοχής, την αποκατάσταση ιστορικών μνημείων και παραδόσεων και την ανάπτυξη του τουρισμού. Από την ίδρυση της η Εταιρεία έδρασε ως εθνικός συντονιστής για την ένταξη της Μεταλλευτικής Περιφέρειας των Μεταλλοφόρων Βουνών στον Κατάλογο της Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO.
Η αρμόδια επιτροπή της UNESCO επρόκειτο να αρχίσει την εξέταση της υποψηφιότητας τον Φεβρουάριο του 2015, ενόψει τελικής ετυμηγορίας μέσα στο 2016. Ωστόσο, στις αρχές του 2016, μόλις τρεις μήνες πριν από την συνάντηση της Παγκόσμιας Επιτροπής της UNESCO, οι δύο εταίροι αποφάσισαν να αποσύρουν την υποψηφιότητα. Αυτό οφειλόταν στην ανάγκη επανεξέτασης και συμπλήρωσης του φακέλου με βάση τα σχόλια των Επιτροπών της UNESCO. Το πρόβλημα ήταν κυρίως η διαφορετική προσέγγιση των τσέχικων και γερμανικών φορέων. Ενώ η τσέχικη πλευρά καθόρισε 6 ενοποιημένες περιοχές, που καθεμιά συμπεριλάμβανε ένα μεγαλύτερο αριθμό μεταλλευτικών μνημείων, η Γερμανία οριοθέτησε τα μνημεία ξεχωριστά και για το λόγο αυτό, από τις 85 περιοχές μνημείων, οι 79 βρίσκονταν στη σαξονική πλευρά.
Έτσι, τον Οκτώβριο του 2016 ξεκίνησε ένα νέο τριετές πρόγραμμα συνεργασίας, που στέφθηκε με επιτυχία. Το έργο συγχρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση στο πλαίσιο της στήριξης της διασυνοριακής συνεργασίας μεταξύ της Τσεχικής Δημοκρατίας και του κρατιδίου της Σαξονίας. Ο συνολικός προϋπολογισμός του έργου ανήλθε σε 2,44 εκατ. ευρώ. Η Ευρωπαϊκή Ένωση συνεισέφερε το 85% της χρηματοδότησής μέσω του Ευρωπαϊκού Ταμείου Περιφερειακής Ανάπτυξης.
- Κριτήρια ένταξης στον κατάλογο παγκόσμιας κληρονομιάς
Για την καταχώρηση των μνημείων των Μεταλλοφόρων Βουνών στον Κατάλογο της Παγκόσμιας Κληρονομιάς λήφθηκαν υπόψη τα ακόλουθα 4 από τα 10 κριτήρια της UNESCO:
*Κριτήριο (II): Το μεταλλευτικό πολιτιστικό τοπίο του Erzgebirge/Krusnohori σκιαγραφεί μια σημαντική ανταλλαγή αξιών που είχαν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία μιας διασυνοριακής μεταλλευτικής περιοχής και μιας κοινωνίας άμεσα συνδεδεμένης με τα μεταλλεία για πάνω από 800 χρόνια.
*Κριτήριο (III): Το μεταλλευτικό πολιτιστικό τοπίο μαρτυρεί τις κοινωνικές, οικονομικές και διοικητικές δομές του πολιτισμού που υπήρξε και διαμορφώθηκε, λόγω της μεταλλευτικής δραστηριότητας.
*Κριτήριο (IV): Το πολιτιστικό τοπίο αποτελεί μια πολύτιμη πηγή γνώσεων σχετικά με τις τεχνολογίες εξόρυξης, καθώς επίσης και για τις κατασκευές στους μεταλλευτικούς οικισμούς της Περιφέρειας. Επίσης, εκφράζει τη βαθμιαία μετατροπή του τοπίου, η διαμόρφωση του οποίου οφείλεται στις μεταλλευτικές δραστηριότητες.
*Κριτήριο (VI): Η συγκεκριμένη πολιτιστική κληρονομιά αντιπροσωπεύει μια περιφέρεια που συνδέεται άμεσα με τον πολιτισμό και τις ζωντανές παραδόσεις της ιστορικής περιοχής εξόρυξης, ενώ ταυτόχρονα συνδέεται στενά με την ανάπτυξη των γνώσεων, ιδεών και θεωριών των γεωεπιστημών και της μεταλλείας.
Το διαχειριστικό σχέδιο και η προστασία της κληρονομιάς
Στα συμβαλλόμενα κράτη υπάρχει ένα σύνολο νομικών μέσων προστασίας και ενεργούς συντήρησης των μνημείων σε ολόκληρη την Περιφέρεια της Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Τα Συμβαλλόμενα Κράτη έχουν εκπονήσει σχέδια διαχείρισης, τα οποία περιλαμβάνουν δύο εθνικά και ένα διεθνές πρόγραμμα.
Η διμερής Συντονιστική Επιτροπή, μεταξύ άλλων, εκπροσωπεί τα συμφέροντα των αντίστοιχων κρατών-μερών, ενώ διασφαλίζει και την αμοιβαία παροχή πληροφοριών, συντονισμού και στρατηγικού σχεδιασμού. Η ίδια ομάδα είναι υπεύθυνη για το συντονισμό όλων των θεμάτων, ενώ ο κύριος στόχος της είναι να προστατεύει, να επιβλέπει και να αναπτύσσει την πολιτιστική αυτή κληρονομιά με αειφόρο τρόπο.
Και τα δύο εθνικά τμήματα του Σχεδίου Διαχείρισης περιλαμβάνουν ρυθμίσεις που στοχεύουν στην προώθηση του βιώσιμου τουρισμού και την παροχή διευκολύνσεων στους επισκέπτες. Παρά τις διαφορετικές προσεγγίσεις που υιοθετήθηκαν από τα συμβαλλόμενα κράτη, το σύστημα παρακολούθησης είναι απόλυτα επαρκές.
Η ιδιαίτερη παγκόσμια αξία της Μεταλλευτικής Λαυρεωτικής
Για όσους γνωρίζουν τη Μεταλλευτική Λαυρεωτική και την ψυχή της, το Λαύριο, για χρόνια τώρα αιωρείται το ερώτημα γιατί δεν έχει ήδη ετοιμαστεί ο ογκώδης φάκελος της υποψηφιότητας της για καταχώρηση των τεχνικών και άλλων μνημείων της στον Κατάλογο της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO;
Τα πλεονεκτήματα της Λαυρεωτικής είναι αδιαμφισβήτητα. Αρκεί να αναφέρει κάποιος τα αρχαιολογικά μνημεία της Κοιλάδας της Σούριζας, όπου πρωτοστατούν οι εγκαταστάσεις πλυντηρίων υδρομηχανικού εμπλουτισμού του μεταλλεύματος (Εικ. 7), πιθανά από τα αρχαιότερα στον κόσμο.
Οι αρχαίες στοές εξόρυξης, που πάνε πίσω στον χρόνο μέχρι και 3,000 χρόνια π.Χ., το λατομείο της Αγριλέζας, η πηγή δηλαδή του μαρμάρου για τους κίονες του Ναού του Ποσειδώνα, το αρχαίο θέατρο του Θορικού, που θεωρείται το αρχαιότερο στην Ελλάδα, η πρόσφατη ανακάλυψη , αλλά και τα μνημεία που άφησαν πίσω τους οι νεότεροι μεταλλευτές της Γαλλικής και Ελληνικής Εταιρείας Λαυρίου, αποτελούν ανεκτίμητους θησαυρούς που περιμένουν την ανάδειξη και προβολή τους.
Εξάλλου, ας μη ξεχνάμε ότι η αρχαία αθηναϊκή εξορυκτική και μεταλλουργική βιομηχανία για την παραγωγή αργύρου και μολύβδου, που εξελίχθηκε κυρίως κατά τον 5ο και 4ο αιώνα π.Χ., αποτέλεσε το βασικό συντελεστή της οικονομικής ανάπτυξης της Αθηναϊκής Πολιτείας, δηλαδή του Χρυσού Αιώνα του Περικλέους, και στην οποία οφείλουμε τους κορυφαίους θησαυρούς του Ελληνισμού και της ανθρωπότητας, την Ακρόπολη και τον Παρθενώνα.
Δεν υπάρχει, λοιπόν, καμία αμφιβολία ότι τα μνημεία του Λαυρίου αποτελούν μια Ιδιαίτερη Παγκόσμια Αξία και βέβαια πληρούν πολλά από τα κριτήρια της UNESCO για ένταξη στον Κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς, πόσο μάλλον που αρκεί ένα μόνο κριτήριο.
Η ολιστική ένταξη των μνημείων της Λαυρεωτικής στον Κατάλογο της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO είναι μια ιστορική υποχρέωση όσων μπορούν να συμβάλλουν σε αυτό. Επομένως, θα πρέπει να σχεδιαστεί και υλοποιηθεί άμεσα, χωρίς γραφειοκρατικές καθυστερήσεις και πολιτικές σκοπιμότητες, ένα έργο που θα οδηγήσει τα τεχνικά, αρχαιολογικά, πολιτισμικά κ.α. μνημεία της Λαυρεωτικής στον Κατάλογο της UNESCO κάτω από μια ολιστική προσέγγιση. Ταυτόχρονα, θα πρέπει να διασφαλισθεί η απρόσκοπτη χρηματοδότηση του έργου από προγράμματα της ΕΕ, από το ελληνικό κράτος, αλλά και από χορηγίες, όπως έγινε και σε πολλές άλλες περιπτώσεις. Τέλος, θα ήθελα να τονίσω ότι η ενεργός συμμετοχή και υποστήριξη της προσπάθειας από την τοπική αυτοδιοίκηση και τους κατοίκους της Λαυρεωτικής θα αποτελέσει σημαντικό κριτήριο για τη τελική απόφαση της UNESCO.
Περιττό να υπογραμμίσω ότι ένα τέτοιο εγχείρημα δεν θα είναι εύκολο. Το παράδειγμα του Erzgebirge, με δυο δεκαετίες εντατικών προσπαθειών, είναι ενδεικτικό. Προτού καν αρχίσουν να συντάσσονται οι μελέτες, που θα υποβληθούν στην ΟΥΝΕΣΚΟ, θα χρειαστεί πάρα πολλή δουλειά, π.χ. δημιουργία ασφαλών συνθηκών για επισκέψεις υπόγειων στοών, ανακαίνιση επιφανειακών μνημείων (Γαλλικής Σκάλας, κτηρίων της ΕΜΕΛ, του θεάτρου Θορικού, των υδρομηχανικών πλυντηρίων Σούριζας), η μεταφορά του Ορυκτολογικού Μουσείου σε νέο μεγαλύτερο οικοδόμημα) και πολλά άλλα.
Θέλω να ελπίζω ότι οι πρόσφατες συναντήσεις διαφόρων φορέων και εκπροσώπων Υπουργείων για την προώθηση της πολιτιστικής και ιστορικής κληρονομιάς του Λαυρίου δεν θα εκτονωθούν μόνο με την προσπάθεια της Ε.Α.Γ.Μ.Ε (πρώην Ι.Γ.Μ.Ε.) για χάραξη και ένταξη τεσσάρων γεωλογικών μονοπατιών (διαδρομών) στο Λαυρίου και στην Καμάριζα στον Κατάλογο των Γεωπάρκων της UNESCO.
* Διδάκτορας Οικονομικής Γεωλογίας.
