«Σε κάποιες γενιές έχουν δοθεί πολλά. Από άλλες αναμένονται πολλά. Αυτή η γενιά καλείται να αντιμετωπίσει το πεπρωμένο της». Με αυτή τη ρήση του Φραγκλίνου Ρούζβελτ επέλεξε ο δρ Κωνσταντίνος Φελλάς, πρόεδρος της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής Κύπρου, καθηγητής Κοινωνιολογίας της Υγείας και Ανώτερος Αντιπρύτανης του Πανεπιστημίου Λευκωσίας, να αρχίσει τη συνέντευξή μας με θέμα το ανησυχητικό φαινόμενο της νεανικής παραβατικότητας. Και αυτό, όπως τόνισε γιατί «δεν υπάρχουν χαμένες (νέες) γενιές αλλά μόνο χαμένες ευκαιρίες», επιλέγοντας με αυτό τον τρόπο να στείλει το μήνυμα για πρόληψη αλλά και σωστή αντιμετώπιση του φαινομένου, το οποίο δυστυχώς καταγράφει αυξητικές τάσεις. 

Ο δρ Φελλάς χαρακτηρίζει τη νεανική βία ως ένα σύνθετο και πολυδιάστατο φαινόμενο, το οποίο υπήρχε και δεν εμφανίστηκε πρόσφατα, ενώ δίνει κι ενδιαφέροντα αριθμητικά στοιχεία, τα οποία κρούουν τον κώδωνα προς όλες τις κατευθύνσεις, ούτως ώστε να αναληφθούν εκείνες οι πρωτοβουλίες που θα προλάβουν αλλά και θα αντιμετωπίσουν την αρνητική αυτή κατάσταση. 

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΗ: Επέκταση της δωρεάν Προδημοτικής από την ηλικία των 4

Πέραν από τη νεανική παραβατικότητα, ως γενικότερη έννοια, στη συνέντευξη που ακολουθεί έχουμε εστιάσει και στη σχολική βία, με αφορμή και τα όσα δυσάρεστα είδαν πρόσφατα το φως της δημοσιότητας. Ο δρ Φελλάς σημειώνει ότι η χώρα μας παρουσιάζει υψηλά ποσοστά σχολικής βίας, αποτελέσματα που επιβεβαιώνονται από πρόσφατες έρευνες που έγιναν και παρουσιάζουν υψηλά ποσοστά εκφοβισμού και σχολικής βίας μεταξύ εφήβων. Από τα πιο ανησυχητικά στοιχεία που ο ίδιος ο καθηγητής τοποθετεί στην εξίσωση αυτή είναι ότι τα περιστατικά αυτά αποδεδειγμένα πλέον δεν συμβαίνουν με θύτες μόνο μαθητές, αλλά και με εκπαιδευτικούς, όπως και με γονείς, τόσο στην πρωτοβάθμια όσο και στη δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. 

⦁    Τελευταίως έγινε συζήτηση για στοιχεία που καταδεικνύουν γενικά αύξηση της νεανικής παραβατικότητας. Ισχύουν αυτά; Υπάρχουν συγκριτικά στοιχεία με προηγούμενα χρόνια; 

-Το φαινόμενο της νεανικής παραβατικότητας είναι σύνθετο και πολυδιάστατο και παρουσιάζει δυστυχώς, όπως καταδεικνύουν τα στοιχεία που έχουμε στη διάθεσή μας, αυξητικές τάσεις. Σίγουρα δεν είναι ένα φαινόμενο που εμφανίστηκε ξαφνικά τώρα, γεγονός που επιβεβαιώνουν στατιστικά στοιχεία που υπάρχουν προ δεκαετίας και εικοσαετίας. Τα δεδομένα που κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου και για τα οποία γίνεται λόγος τώρα προέρχονται από την Αστυνομία και αφορούν τα φαινόμενα παραβατικότητας ανηλίκων ηλικίας 7 έως 16 ετών, για την τριετία 2019-2021. Πέραν των 650 παιδιών και εφήβων έχουν προβεί σε παραβατικές συμπεριφορές την τελευταία τριετία, με την πιθανότητα ο πραγματικός αριθμός να είναι κατά πολύ μεγαλύτερος ίσως και πολλαπλάσιος, αν υπολογίσουμε και τις υποθέσεις που δεν έχουν εξιχνιαστεί. Μόνο το 2021 καταγράφηκαν 231 σοβαρά περιστατικά βίας στα οποία εμπλέκονται ανήλικοι και σε αυτά περιλαμβάνονται περιστατικά βιασμού, σεξουαλικής κακοποίησης ανηλίκων από άλλα ανήλικα πρόσωπα, πρόκληση βαριάς σωματικής βλάβης, κλοπές, διαρρήξεις και υποθέσεις ρατσισμού. Άλλα στοιχεία που δεν μπορούμε επ’ ουδενός να παραβλέψουμε είναι αυτά που αφορούν το ηλεκτρονικό έγκλημα. 

Το Γραφείο Καταπολέμησης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος κάνει αναφορά για 15 περιπτώσεις ανηλίκων προσώπων που εμπλέκονται σε υποθέσεις παιδικής πορνογραφίας για το 2021, με τον αριθμό αυτό να διπλασιάζεται σχεδόν σύμφωνα με τα στοιχεία που υπάρχουν μέχρι στιγμής για το 2022, όπου οι υποθέσεις αυτές ανέρχονται στις 26. Πέραν αυτών καταγράφονται υποθέσεις εκδικητικής πορνογραφίας και διαδικτυακού εκφοβισμού από ανήλικα πρόσωπα. 

Για να αντιληφθούμε την αυξητική τάση του φαινομένου στην Κύπρο, μπορούμε να κάνουμε μία απλή σύγκριση των στοιχείων. Η προηγούμενη συλλογή στατιστικών στοιχείων αφορά την τριετία 2016-2018 και σε αυτήν σημειώνονται παραβάσεις από 572 παιδιά και έφηβους, ηλικίας 7 έως 16 ετών. Πιο συγκεκριμένα, ο αριθμός των παιδιών/εφήβων που εμπλέκονται σε παραβατικές συμπεριφορές κατά το 2018 ανέρχεται στους 182, ενώ την επόμενη ακριβώς χρονιά (2019), για την ίδια ηλικιακή ομάδα, ο αριθμός ανέρχεται στους 241. Αυτή η αύξηση σίγουρα μπορεί να συσχετιστεί και να προβληματίσει όσον αφορά και στους αριθμούς που καταγράφονται σε θέματα σοβαρών εγκλημάτων, ανεξαρτήτως ηλικίας στην Κύπρο. Ενδεικτικά, τα στατιστικά στοιχεία της Αστυνομίας για σοβαρά εγκλήματα κατά το πρώτο εξάμηνο του 2021 αναφέρονται σε 1916 καταχωρημένες υποθέσεις, ενώ οι καταχωρημένες υποθέσεις για το πρώτο εξάμηνο του 2022 καταμετρούνται σε 2543. 

Όλα αυτά τα στοιχεία, αλλά και πολύ περισσότερα τα οποία αφορούν νεανική παραβατικότητα στο σχολικό περιβάλλον και για τα οποία δεν υπάρχει συνεπής καταγραφή, εγείρουν έντονη ανησυχία και απαιτούν άμεση παρέμβαση με δράσεις αντιμετώπισης, αλλά κυρίως πρόληψης.

⦁    Ανησυχητική χαρακτηρίζεται και η κατάσταση στα σχολεία όσον αφορά την εκδήλωση παραβατικών συμπεριφορών, τόσο από μαθητές προς μαθητές ή εκπαιδευτικούς, όσο και από γονείς. 

-Είναι γεγονός ότι η εκδήλωση παραβατικών συμπεριφορών στα σχολεία είναι ιδιαίτερα ανησυχητική, κρίνοντας και από τα περιστατικά που έλαβαν χώρα κατά τους δύο πρώτους μήνες λειτουργίας των σχολικών μονάδων με την έναρξη της νέας σχολικής χρονιάς 2022-2023. Μάλιστα αυτά τα περιστατικά που είδαν το φως της δημοσιότητας είναι ένα μικρό μέρος των περιστατικών που λαμβάνουν χώρα καθημερινά στο σχολικό περιβάλλον, με ένα μεγάλο αριθμό εξ αυτών να μην καταγράφεται όπως ορίζουν οι οδηγίες του υπουργείου Παιδείας. Έρευνες σε ευρωπαϊκό επίπεδο αναφέρουν ότι η Κύπρος παρουσιάζει υψηλά ποσοστά σχολικής βίας, αποτελέσματα που επιβεβαιώνονται από πρόσφατες έρευνες που έγιναν στην Κύπρο και παρουσιάζουν υψηλά ποσοστά εκφοβισμού και σχολικής βίας μεταξύ εφήβων. Αυτό που προκαλεί περισσότερη ανησυχία, πέρα από τον αριθμό των περιστατικών που αυξάνεται συνεχώς, είναι το γεγονός ότι αυτά τα περιστατικά συμβαίνουν με θύτες όχι μόνο μαθητές, αλλά και με εκπαιδευτικούς, όπως και με γονείς, σε πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση. 

-Πού οφείλεται η έξαρση του φαινομένου αυτού; 

-Η σχολική παραβατικότητα και βία δεν είναι κάποια μεμονωμένα περιστατικά, αποκομμένα από την ευρύτερη κοινωνία, αντίθετα αποτελούν συμπτώματα βαθύτερων κοινωνικών προβλημάτων και κενών που δημιουργήθηκαν στην κοινωνία και στο σχολείο συγκεκριμένα. Το φαινόμενο αυτό είναι ένα διαχρονικό φαινόμενο, το οποίο αυξομειώνεται σύμφωνα και με τις εκάστοτε επικρατούσες συνθήκες. Είναι επίσης ένα φαινόμενο παγκόσμιο, με σχετικές διαφορές αλλά και ομοιότητες από χώρα σε χώρα, που αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα κοινωνικά προβλήματα. Τα αίτια της έξαρσης αυτού του φαινομένου δεν μπορούν να καθοριστούν με ακρίβεια, όμως πολύ σημαντικό ρόλο στην εξέλιξή του -όπως μπορούμε να δούμε από τα αποτελέσματα δεκάδων ερευνών πάνω στο θέμα- διαδραματίζει η οικογένεια, το σχολείο, οι ομάδες συνομηλίκων, καθώς και οποιεσδήποτε οργανικές βλάβες και διαταραχές. Ίσως πιο έντονο μπορούμε να παρατηρήσουμε το φαινόμενο κατά την εφηβική ηλικία, όπως δείχνουν και οι αριθμοί της Αστυνομίας για τη νεανική παραβατικότητα, εντοπίζοντας τέτοιες συμπεριφορές οκτώ φορές περισσότερο στις ηλικίες 14-16 σε σύγκριση με τις ηλικίες 7-13. 

Σημαντικοί παράγοντες που επηρεάζουν την έξαρση του φαινομένου στην εφηβική ηλικία είναι, ανάμεσα σε άλλους, η κρίση των ηθικών και κοινωνικών αξιών που αποπροσανατολίζει τα νεαρά άτομα, η αύξηση των κοινωνικών προτύπων επιτυχίας που συνδέονται με την κατοχή και κατανάλωση υλικών αγαθών, η εξοικείωση με τη βία μέσω των ΜΜΕ και κυρίως των κοινωνικών δικτύων, η χρήση ουσιών, καθώς και η απώλεια των στενών ανθρώπινων σχέσεων. Επιπλέον, έρευνες έχουν δείξει ότι η παραβατική συμπεριφορά των νέων σχετίζεται άμεσα με την οικογενειακή κατάστασή τους. Μία οικογένεια, που παρουσιάζει ένα παραβατικό προφίλ, πρωτίστως με την έννοια της παραμέλησης των παιδιών ή και με την έννοια της κακοποίησης, αποτελεί σίγουρα τον βασικότερο παράγοντα εξέλιξης σε παραβατική και βίαιη της συμπεριφοράς των παιδιών που ζουν σε αυτήν. Παρόλα αυτά, η οικογενειακή κατάσταση δεν αποτελεί τον μοναδικό παράγοντα που επηρεάζει την έξαρση αυτού του φαινομένου. Είναι ένα φαινόμενο που τα αίτιά του είναι πολύπλευρα. Και σημαντικό ρόλο σε αυτό διαδραματίζει τόσο το σχολείο, όσο και η κοινωνία γενικότερα. 

Πόσο έχουν επηρεαστεί τα παιδιά, οι έφηβοι και οι νέοι από την πανδημία ως προς τον τρόπο που συμπεριφέρονται κι εκφράζονται;

-Η πρωτόγνωρη κατάσταση της πανδημίας ήρθε σαν ένα τσουνάμι και βρήκε κυριολεκτικά ολόκληρο τον πλανήτη απροετοίμαστο, από πολλές απόψεις. Κανένας μας δεν φανταζόταν ότι η πανδημία και οι συνέπειές της θα μας συνόδευαν για δυόμισι συνεχή χρόνια, μα και για άλλα τόσα με σοβαρές μακροχρόνιες επιπτώσεις στην ψυχική μας υγεία. Είναι γεγονός ότι στις αρχές της πανδημίας όλα τα κράτη έστρεψαν την προσοχή τους στην υγειονομική πτυχή του ιού με απώτερο στόχο την προφύλαξη της ανθρώπινης ζωής. Παρόλα αυτά, τα συναισθήματα θυμού, απόγνωσης, αβεβαιότητας, φόβου, μοναξιάς, καθώς και οι εμπειρίες περιορισμού, αλλά και περιστατικών έντασης, συγκρούσεων και βίας κυρίως κατά την περίοδο του αναγκαστικού περιορισμού στο σπίτι, είναι ένα μέρος του κόστους που είχε η πανδημία και στην ψυχική υγεία του παγκόσμιου πληθυσμού.

Διάφορες επιστημονικές έρευνες επιβεβαιώνουν τα προαναφερθέντα και μας προειδοποιούν ήδη από το πρώτο έτος της πανδημικής κρίσης για τις βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες συνέπειες όλων όσων ζήσαμε κατά τη διάρκεια της πανδημίας, στην ψυχική μας υγεία. Από όλο αυτό δεν θα μπορούσε να ξεφύγει δυστυχώς η νέα γενιά, με τη μαζική ψυχολογία φόβου, τον εγκλεισμό, την επιτακτική ανάγκη συμφιλίωσης με την απώλεια της ελευθερίας, την απουσία του σχολικού πλαισίου, του παιχνιδιού και των διαπροσωπικών σχέσεων, ιδιαίτερα με συνομήλικους σε πραγματικό περιβάλλον, διαταράσσοντας έτσι το αίσθημα ασφάλειας των νέων -παιδιών και εφήβων- προκαλώντας αποσυντονισμό εσωτερικά/συναισθηματικά, αλλά και σε επίπεδο κοινωνικότητας, στην πιο κρίσιμη για τη διάπλαση του χαρακτήρα τους ηλικία.

Επιπρόσθετα οι επιπτώσεις αυτών των τεράστιων αλλαγών και εμπειριών στην ψυχο-κοινωνική υγεία των παιδιών και των νέων μας δεν είναι εύκολα μετρήσιμες και δεν μπορούν να αποτυπωθούν με νούμερα και στατιστικές, όπως οι επιπτώσεις της πανδημίας στην οικονομία. Παρόλα αυτά, υπάρχουν και τις βλέπουμε, τις βιώνουμε και τις συναντάμε καθημερινά γύρω μας στα παιδιά και στους νέους μας. Πρόσφατες έρευνες σε πολλές χώρες καταγράφουν δυσκολία συγκέντρωσης σε παιδιά και εφήβους, νευρικότητα, συναισθηματική δυσφορία, άγχος, μοναξιά, αϋπνίες και ψυχικές διαταραχές, ως κάποιες από τις πολλές και πολλαπλές συνέπειες της πρωτόγνωρης αυτής εμπειρίας. Το 3ο Νέο-Βαρόμετρο που διενεργήθηκε από τον Οργανισμό Νεολαίας σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Λευκωσίας καταγράφει, ανάμεσα σε άλλα, με ποσοστό 71% αρνητικές επιπτώσεις, λόγω πανδημίας, στην ψυχική υγεία νέων ηλικίας 14-17 ετών. Η πανδημία έχει κοστίσει σε παιδιά και εφήβους την ομαλή κοινωνικοποίησή τους, περιορίζοντας την ικανότητα σωστής διαχείρισης των διαπροσωπικών τους σχέσεων, αυξάνοντας το αίσθημα καταπίεσης και οδηγώντας σε βίαια ξεσπάσματα απέναντι στο σύνολο. Σε συνθήκες κρίσης, όπως αυτή που ζήσαμε για δύο χρόνια, ανθίζουν οι ανισότητες, οι εντάσεις και οι κίνδυνοι σε πολλά επίπεδα. 

Παρατηρείται, λοιπόν, ένας ανεξέλεγκτος θυμός και ένταση, ο οποίος πηγάζει πιθανότατα από μία μορφή καταπίεσης την οποία βίωσαν και βιώνουν τα νέα παιδιά και η οποία συνδέεται άμεσα με την πανδημία και τις εμπειρίες περιορισμού και εγκλεισμού. Τα πρώτα δύο χρόνια της πανδημίας οι νέοι μας ζούσαν τη ζωή τους σε εικονική πραγματικότητα, περιορισμένοι στο σπίτι τους και μακριά από φίλους και συνομηλίκους γεγονός που διαφοροποίησε την εξέλιξη της ζωής και του ψυχισμού τους, φέροντας αρνητικά αποτελέσματα, ένα εκ των οποίων είναι οι αρνητικές συμπεριφορές και οι εκφράσεις θυμού και βίαιης συμπεριφοράς. 

-Συχνά γίνεται λόγος για την ηλικία των εφήβων που είναι ποινικά υπεύθυνοι. Πιστεύετε ότι η ποινική τιμωρία μπορεί να επιφέρει αποτελέσματα; 

-Οι έφηβοί μας βρίσκονται σε μία ιδιαίτερα ευάλωτη ηλικιακή φάση, στην οποία πολλές αλλαγές και εξελίξεις συμβαίνουν στη ζωή και στον κόσμο τους, και καθώς προχωρούν προς την ανεξαρτητοποίησή τους, βρίσκονται παράλληλα σε εξάρτηση από τους ενήλικες. Θεωρώ ότι η ποινική τιμωρία για να επιφέρει θετικά αποτελέσματα, δεν πρέπει να έχει τόσο την έννοια της «τιμωρίας», αλλά περισσότερο την έννοια της στήριξης και της διαχείρισης των παιδιών αυτών που εκδηλώνουν παραβατική ή βίαιη συμπεριφορά, με εναλλακτικά μέτρα. Η φιλοσοφία αυτή διέπει τον πρόσφατο Νόμο του 2021, περί Παιδιών σε Σύγκρουση με τον Νόμο. Πιστεύω ότι είναι απαραίτητο η δικαιοσύνη να είναι φιλική προς τα παιδιά και τους έφηβους, με δομές και διαδικασίες πρόληψης και παρέμβασης ειδικά σχεδιασμένες για τις ανάγκες των παιδιών και των εφήβων, στοχεύοντας σε αποκαταστατική δικαιοσύνη και όχι τιμωρία.

ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ

Παιδάκια, αστεία και πλάκες

Αναμφίβολα, όλοι έχουμε πιάσει τον εαυτό μας να γελάει με συμπεριφορές μικρών παιδιών, βρίσκοντάς τις χαριτωμένες. Μια ατάκα, μια ενέργειά τους, ένα ξέσπασμά τους για κάτι που αυτά θεωρούν σοβαρό, μπορεί να μας κάνει να αισθανόμαστε ακόμη και περήφανοι. Όμως, η πραγματικότητα λέει ότι κάποιες συμπεριφορές εύκολα μπορούν να εντοπιστούν και από τις ευαίσθητες αυτές ηλικίες και να ξεχωρίσουν κατά πόσο πρέπει να μας ανησυχήσουν ή όχι. Και πολλές φορές, η δική μας χαλαρή αντίδραση μπορεί να στείλει λανθασμένα μηνύματα σε ένα παιδί, το οποίο να θεωρήσει ότι αυτό που κάνει είναι επιτρεπτό και άρα αποδεχτό. Άρα, είναι πολύ σημαντικό οι ενήλικες να είναι σε θέση να «βλέπουν» πίσω από συμπεριφορές και κινήσεις και αναλόγως να δρουν.