Αυτήν που αποκάλεσε «σκοτεινή πλευρά» του διαδικτύου, δηλαδή τον εθισμό και την εξάρτηση έφηβων αγοριών και κοριτσιών σε δραστηριότητες οθόνης, παρουσίασε το Σάββατο 18 Μαρτίου 2023 ο κλινικός ψυχολόγος δρ Κυριάκος Πλατρίτης αναπληρωτής Καθηγητής Κλινικής Ψυχολογίας και Ψυχοθεραπείας και πρόεδρος της Κυπριακής Εταιρείας Συνθετικής Ψυχοθεραπείας, στο πλαίσιο του διαδικτυακού μαθήματος με θέμα «Κίνδυνοι διαδικτυακού εθισμού στην εφηβεία και μέτρα θωράκισης».
Ανέφερε ως μορφές διαδικτυακής εξάρτησης τα βιντεοπαιχνίδια, τον διαδικτυακό στοιχηματισμό (τζόγο) και την καταχρηστική περιήγηση σε κοινωνικά δίκτυα, σε δίκτυα κοινωνικής προβολής, σε κοινότητες συζήτησης, σε δίκτυα γνωριμιών και σε σελίδες με πορνογραφικό υλικό. Είπε ότι «κάποιοι έφηβοι αναλώνουν μέχρι και 40 ώρες τη βδομάδα μπροστά σε μια οθόνη για να παίξουν παιχνίδια ή να μιλήσουν με άλλους κι αυτή είναι βαριά μορφή που θεωρείται εθισμός. Παιδιά που αναλώνουν περισσότερες από 20 ώρες τη βδομάδα, είναι απίθανο να μην εκδηλώσουν αντιδράσεις στέρησης αν υποχρεωθούν να διακόψουν την επαφή τους με την οθόνη. Φυσιολογική μπορεί να θεωρηθεί η επαφή με δραστηριότητες οθόνης γύρω στις 7-8 ώρες τη βδομάδα για ψυχαγωγικούς σκοπούς».
Το μάθημα απευθυνόταν σε μαθητές και μαθήτριες Λυκείων και Τεχνικών Σχολών Επαγγελματικής Εκπαίδευσης και Κατάρτισης και ήταν το πέμπτο και τελευταίο του προγράμματος διαδικτυακών μαθημάτων προς μαθητές και μαθήτριες σε μη σχολικό χρόνο, που υλοποίησε φέτος για τρίτη συνεχόμενη χρονιά το υπουργείο Παιδείας μέσω του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου. Τα μαθήματα αυτά προσφέρθηκαν σε πέντε Σάββατα μέσα στον Φεβρουάριο και Μάρτιο με πέντε διαφορετικές θεματικές, με σκοπό τη συνεχή ενδυνάμωση μαθητών/τριών διαφόρων ηλικιών – Δημοτικού, Γυμνασίου και Λυκείου – σε σημαντικά θέματα κοινωνικού ενδιαφέροντος, ατομικής βελτίωσης και ψυχοπαιδαγωγικού περιεχομένου. Με χρονική σειρά τα πρώτα τέσσερα μαθήματα αφορούσαν «Τα δικαιώματα του παιδιού στο σχολικό περιβάλλον (εισηγητές Ελένη Κοτζαμάνη και Κώστας Κωνσταντίνου λειτουργοί του Γραφείου Επιτρόπου Προστασίας των Δικαιωμάτων του Παιδιού), «Κτίζοντας υγιείς σχέσεις» (Στάλω Λέστα εκπαιδεύτρια-εμψυχώτρια ομάδων), «Νομικές σπουδές – Το επάγγελμα του δικηγόρου στην πράξη» (Μέλη Παγκύπριου Δικηγορικού Συλλόγου) και «Η βιοποικιλότητα της Κύπρου και η σημασία διατήρησης και προστασίας της» (Άννα Σεργίου, Γιώργος Φυττής, Κυριάκος Κεφάλας και Νικόλας Παπανικόλας λειτουργοί της Μονάδας Εκπαίδευσης για το Περιβάλλον και την Αειφόρο Ανάπτυξη του υπουργείου Παιδείας).
Αποξένωση και βιοψυχοκοινωνικά φαινόμενα
«Πρέπει να πω ότι με μεγάλη χαρά δέχτηκα την πρόσκληση να συνεισφέρω κι εγώ στο διαδικτυακό σχολείο και σε αυτά τα ψηφιακά μαθήματα» ανέφερε ο δρ Πλατρίτης επισημαίνοντας ταυτόχρονα ότι «αυτό που κάνουμε τώρα, είναι μια διαδικασία που δεν θα την είχαμε, αν δεν είχε αναπτύξει η τεχνολογία το διαδίκτυο. Δεν πρέπει λοιπόν να θεωρήσουμε ότι είναι κατάρα η ανάπτυξη της τεχνολογίας και η εξέλιξη που έφερε και το διαδίκτυο. Αντίθετα… και ομολογώ ότι η δική μου στάση, κάθε άλλο παρά συντηρητική είναι. Το διδακτορικό μου το είχα κάνει στο Πανεπιστήμιο Κρήτης αναζητώντας το πώς θα μπορούσε να συνεισφέρει η τεχνολογία της τότε εποχής, στη βελτίωση της γλωσσικής έκφρασης και του προφορικού λόγου κάποιων παιδιών με προβλήματα στο ζήτημα αυτό. Θεωρώ λοιπόν ότι ήμουν και ένας από τους πρωτοπόρους στον χώρο της Ψυχολογίας της εποχής μου, που ήθελε να δει πώς η τεχνολογία μπορεί να βοηθήσει τη ψυχική υγεία. Παρόλα αυτά όμως – πρόσθεσε – θα πρέπει να δούμε και τις αρνητικές συνέπειες που μπορεί να έχουν στη ζωή μας το διαδίκτυο και οι οθόνες. Πρέπει να συζητήσουμε παραδείγματα από πραγματικά περιστατικά, τις βασικές μορφές ηλεκτρονικής εξάρτησης και τα κριτήρια στη βάση των οποίων η επαφή με οθόνες γίνεται καταχρηστική, σε βαθμό που χρειάζεται επαγγελματική συμβουλευτική και θεραπευτική».
Αυτού του τύπου οι δραστηριότητες – συνέχισε – αρχίζουν να αναπτύσσουν κοινωνική αποξένωση ή μειωμένη επαφή με άλλα πρόσωπα δια ζώσης, αφού δεν βρισκόμαστε στον ίδιο τόπο και επικοινωνούμε ψηφιακά, μέσα από την οθόνη και τα πολυμέσα της. Αποξένωση μπορεί να επέλθει και με τους γονείς και άλλα μέλη της οικογένειας, αφού το παιδί μπορεί να θεωρήσει ότι «δεν το καταλαβαίνουν» και ότι ένας άγνωστος στο διαδίκτυο είναι πιο έμπιστος για να μοιραστεί μαζί του προβλήματα, από τον άνθρωπο του μέσα στο σπίτι. Το λέω αυτό γιατί σαφώς υπάρχει και ευθύνη των γονέων, αφού ο εθισμός όποιας μορφής, έχει οικογενειακό και ευρύτερα κοινωνικό χαρακτήρα και δεν είναι μια ατομική υπόθεση – γι’ αυτό αναφερόμαστε στους εθισμούς ως βιοψυχοκοινωνικά φαινόμενα».
Η πιο σκληρή εξάρτηση στον πλανήτη
«Σήμερα – είπε ο εισηγητής του θέματος – το νέο ψηφιακό περιβάλλον ριζώνει και επεκτείνεται και προκαλεί ανησυχίες και προσωπικά θεωρώ ότι η δική σας γενιά των παιδιών και εφήβων θα αντιμετωπίσει ίσως την πιο σκληρή εξάρτηση που έχει εμφανιστεί μέχρι σήμερα στον πλανήτη μας. Κι αυτό – πρόσθεσε – το πιστεύω γιατί η εξάρτηση στο διαδίκτυο και τις οθόνες, έχει κάποια συστατικά που μοιάζουν με τα συστατικά των παραδοσιακών εξαρτήσεων, αλλά υπάρχουν κάποια που ξεχωρίζουν. Μέχρι στιγμής δεν υπάρχει ουσιαστικός νομικός έλεγχος της διαδικτυακής δραστηριότητας. Σε μεγάλο βαθμό δεν υπάρχει ουσιαστικός έλεγχος για το τι γίνεται στον κόσμο του διαδικτύου, σε αυτό τον ψηφιακό πλανήτη που είναι μέσα στα σπίτια και στα υπνοδωμάτια μας σε όλες τις χώρες του κόσμου. Μπορούν να διακινηθούν μαζί με χρήσιμες πληροφορίες κι ένας απίστευτος όγκος πληροφοριών συχνά επικίνδυνων κι ακατάλληλων. Επομένως υπάρχει μεγάλη πρόσβαση στον διαδικτυακό εθισμό – η μεγαλύτερη σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη μορφή εθισμού. Αυτού του τύπου ο εθισμός θα είναι πολύ πιο δύσκολο ν’ αντιμετωπισθεί από όσο αντιμετωπίζονται οι εξαρτήσεις στο αλκοόλ, τον καπνό, τα ναρκωτικά ή τον παραδοσιακό τζόγο».
Τρεις συγκλονιστικές περιπτώσεις
Στη διάρκεια της εισήγησης του ο δρ Πλατρίτης αφηγήθηκε τρία χαρακτηριστικά περιστατικά από τα πρώτα χρόνια της επαγγελματικής του πορείας, που όπως είπε «τον προβλημάτισαν έως και τον κλόνισαν και τον ώθησαν να ασχοληθεί με εξαρτήσεις από δραστηριότητες οθόνης». Ανέφερε ότι «είχε την πρώτη του επαφή με ένα άνθρωπο που υπέφερε από τον εθισμό του στην οθόνη πριν 22 χρόνια όταν επέστρεψε στην Κύπρο και ως νέος επιστήμονας εργαζόταν σε εθελοντική βάση στο ΚΕΝΘΕΑ, ένα οργανισμό που μέχρι σήμερα ασχολείται με θέματα εξαρτήσεων. Εκείνο το διάστημα – πρόσθεσε – το διαδίκτυο ήταν στα σπάργανα του και οι οθόνες που χρησιμοποιούσαμε ήταν βασικά η τηλεόραση, βιντεοκασέτες και σε ορισμένες περιπτώσεις υπολογιστές. Έμενα τότε στη Λάρνακα και γνώρισα σε ένα γυμναστήριο της πόλης, ένα νεαρό στην ηλικία μου που γυμναζόταν πάντα στο ποδήλατο παρακολουθώντας τηλεόραση. Σε κανένα άλλο σημείο του γυμναστηρίου δεν υπήρχαν τηλεοράσεις. Μου είπε ότι σπούδαζε Μαθηματικά στο εξωτερικό και μου εξομολογήθηκε ότι είχε εθιστεί στην τηλεόραση, ότι καθόταν για ώρες μπροστά στην τηλεοπτική οθόνη και ότι σε μια περίπτωση έμεινε τρία μερόνυχτα κλεισμένος στο φοιτητικό του δωμάτιο για να βλέπει τηλεόραση! Μου είπε ότι έφτασε στο σημείο να μην πηγαίνει στο πανεπιστήμιο και στα μαθήματα του και ότι μια μέρα για να μπορέσει να χειριστεί την κατάσταση, έβγαλε από την πρίζα το καλώδιο της τηλεόρασης και το έκοψε με ψαλίδι για να μη ξανανοίξει τη συσκευή.
Πληροφορήθηκα μια δεύτερη περίπτωση ενός παιδιού στην Ιταλία 9-10 χρόνων που ζούσε με τους γονείς του οι οποίοι ήταν επιχειρηματίες και κάποια στιγμή έπρεπε να λείψουν από το σπίτι σε τριήμερο επαγγελματικό ταξίδι. Άφησαν το παιδί υπό την επίβλεψη συγγενικού τους προσώπου και με δική τους συγκατάθεση ο γιος τους ασχολείτο για ώρες με βιντεοπαιχνίδια στο δωμάτιο του, χωρίς να κοιμηθεί, να φάει ή να πιει. Μέχρι που έπαθε αυτό που λέμε οι ψυχολόγοι αποπροσανατολισμό, αποπροσωποποίηση και αποπραγμάτωση, γιατί στο τέλος νόμιζε ότι ήταν μέσα στο παιγνίδι που έπαιζε! Έκτισε διαφορετική αίσθηση για το πρόσωπο του από αυτή που ήταν στην πραγματικότητα, δηλαδή έχασε την επαφή του με τον εαυτό του και με το περιβάλλον του και όταν επέστρεψαν οι γονείς του, διαπίστωσαν ότι φερόταν παράξενα και αλλόκοτα…
Μια τρίτη περίπτωση αφορούσε νήπιο τριάμισι χρόνων, που μου το έφεραν οι γονείς του γιατί εμφάνισε μια εικόνα που θύμιζε τον αυτισμό. Εκείνοι δούλευαν πολλές ώρες και το άτομο που πρόσεχε το παιδί στο σπίτι, βολευόταν να το αφήνει να παίζει για ώρες με τα βιντεοπαιχνίδια του – δηλαδή άθελα τους οι γονείς συνέδραμαν στην ανάπτυξη αυτού του εθισμού. Το παιδί έπαψε να ενδιαφέρεται για επικοινωνία, δεν ήθελε να μιλήσει, παρόλο που καταλάβαινε πολλά και ήταν έξυπνο, έπαιζε μόνο του και δεν ενδιαφερόταν να αλληλεπιδράσει με άλλα άτομα και να παίξει με άλλα παιδιά. Μετά που το πήραν σε διάφορους ειδικούς, μου ζήτησαν να δώσω κι εγώ τη δική μου κλινική ματιά και όντας ενδεχομένως πιο υποψιασμένος από άλλους συναδέλφους στο θέμα των επιδράσεων, ζήτησα να δω πώς αλληλεπιδρά το παιδί με το παιγνίδι. Όταν απέσυρα την οθόνη, είδα τη στερητική αντίδραση του παιδιού και έγινε φανερό ότι επρόκειτο για ψευδο-αυτισμό…
Η πρόβλεψη μου ήταν ακριβής και μέσα από χειρισμούς που προτείναμε και με στήριξη κάποιων άλλων ειδικών, επανήλθε στη φυσιολογική ανάπτυξη η κοινωνικότητα και ο λόγος του. Θυμάμαι – το λέω και συγκινούμαι τώρα – ότι για αρκετά χρόνια ο πατέρας αυτού του παιδιού, μου τηλεφωνούσε κάθε χρόνο τη μέρα της επετείου της πρώτης φοράς που μου έφερε το παιδί του και με ευχαριστούσε…».
Τα βιντεοπαιχνία δια η πρώτη εξάρτηση
Σύμφωνα με τον εισηγητή, «τα βιντεοπαιχνίδια είναι μια από τις κυριότερες μορφές εθισμών στις οθόνες και συνήθως είναι και η πρώτη εξάρτηση που μπορεί να παρατηρήσει κανείς ηλικιακά στον άνθρωπο». Πρόσθεσε ότι «μια έρευνα στις ΗΠΑ το 2014 κατέδειξε ότι παιδιά στην εφηβεία 12-17 χρόνων ασχολούνται σε ποσοστό 97% με τα βιντεοπαιχνίδια – φανταστείτε τι γίνεται σήμερα!
Τις δεκαετίες 1980-90 τα βιντεοπαιχνίδια ήταν στα σφαιριστήρια, αργότερα σε κονσόλες συνδεδεμένες με τις τηλεοράσεις στο σπίτι, ενώ με την ανάπτυξη και επέκταση του διαδικτύου σε παγκόσμια κλίμακα, υπάρχουν πλέον σήμερα και οι κονσόλες τσέπης, δηλαδή τα μικρά βιντεοπαιχνίδια, τα smartphones που είναι συσκευές πολλών υπηρεσιών που σου επιτρέπουν μεταξύ άλλων να παίζεις off line και on line παιχνίδια. Οπότε έγινε ακόμα πιο ατομική υπόθεση η δραστηριοποίηση με τα βιντεοπαιχνίδια, αφού μπορείς να είσαι στο δωμάτιο σου και να παίζεις μόνος ή να παίζεις με άλλους που βρίσκονται στο διπλανό χωριό ή και σε μια πόλη στην άλλη πλευρά του πλανήτη! Όπως καταλαβαίνετε, αυτό δημιουργεί σταδιακή κοινωνική αποξένωση. Τα βιντεοπαιχνίδια κάποτε μπορεί να μετεξελιχθούν σε εθισμούς οθόνης άλλης μορφής ή και να εμφανιστούν μεμονωμένα εθισμοί οθόνης άλλης μορφής, όπως είναι ο διαδικτυακός στοιχηματισμός.
Πέρα από τον διαδικτυακό τζόγο υπάρχουν και άλλες εξαρτήσεις οθόνης, όπως ο εθισμός στα κοινωνικά δίκτυα Facebook, Instagram, Tik Tok και άλλα, στις διαδικτυακές κοινότητες, στα δωμάτια της ψηφιακής παρέας (chat rooms) και στις κοινότητες γνωριμιών και αναζήτησης ερωτικών συντρόφων.
Και βέβαια ένας άλλος εθισμός που μας προβληματίζει ιδιαίτερα, είναι ο εθισμός στο βιντεοπορνό δηλ. στο πορνογραφικό υλικό που φορτώνεται σε διάφορες σελίδες του διαδικτύου και στο οποίο έχει πρόσβαση σχεδόν ανεξέλεγκτα οποιοσδήποτε απλός χρήστης του διαδικτύου – πρόκειται για ένα υλικό εντελώς ακατάλληλο για τη ψυχική υγεία και κυρίως αναφέρομαι στα παιδιά και στους έφηβους. Αυτό στην πορεία δυσκολεύει τη σεξουαλική ζωή πολλών νέων».
Παχυσαρκία, ρηχές φιλίες, εμμονικότητα…
Αναφερόμενος στις αρνητικές συνέπειες της κατάχρησης και της εθιστικής χρήσης δραστηριοτήτων οθόνης που είναι καθιστικές, ο δρ Πλατρίτης είπε ότι «κάποια παιδιά εμφανίζουν παχυσαρκία, ή χάνουν βάρος αφού υπάρχει συχνά σωματική νωθρότητα, ή έχουν διαταραχές πρόσληψης τροφής αφού συχνά τρώνε ενώ συνεχίζουν να παίζουν, χωρίς να έχουν επαφή με το πιάτο τους. Στις διαταραχές αυτές περιλαμβάνονται η υπερφαγία, η βουλιμία και η ανορεξία, στην προσπάθεια των χρηστών, κοριτσιών αλλά και αγοριών να φέρουν την εικόνα τους όσο πιο κοντά σε αυτήν που θέλουν να παρουσιάζεται σε ανταγωνισμό με εικόνες άλλων στο διαδίκτυο.
Άλλες συνέπειες είναι ότι μέσα από τη διαδικτυακή δραστηριότητα μπορεί να αναπτυχθούν ρηχές φιλίες εξ αποστάσεως, κοινωνικές φοβίες, «κοινωνική αναλγησία» και παραβατικότητα με τη μορφή κάποιων κλοπών gadget από μεγάλα πολυκαταστήματα τεχνολογίας από κάποιους έφηβους που δεν έχουν τα χρήματα να τα αγοράσουν. Μπορεί επίσης να παρουσιαστούν προβλήματα ύπνου για κάποια παιδιά που καθυστερούν πολύ να κοιμηθούν καρφωμένα στις οθόνες τους μέχρι τις πρωινές ώρες…και βέβαια δεν έχουν όρεξη να ξυπνήσουν νωρίς το πρωί για το σχολείο, ενώ μέσα στην τάξη δεν μπορούν να συγκεντρωθούν, με αποτέλεσμα τη μείωση της σχολικής τους επίδοσης… Κτίζεται σταδιακά και μια αδιαφορία προς άλλες ψυχαγωγικές δραστηριότητες που μπορεί το άτομο να είχε στο παρελθόν, όπως ο χορός, το ποδόσφαιρο και το κολύμπι.
Μέσα από καταχρηστικές δραστηριότητες οθόνης μπορεί επίσης να αναπτυχθεί το ριψοκίνδυνο φλερτ, το texting, το sexting και η αδιαφορία για το φυσικό φλερτ, μια δυσκολία και αμηχανία για προσωπική γνωριμία. Μπορεί να αναπτυχθεί και επιθετικότητα, άγχος και θυμός, αρχικά με τους γονείς που αντιδρούν και θέλουν όρια, με τρόπο ίσως όχι σταθερό και κατάλληλο. Στο τέλος, σύμφωνα με έρευνες, μειώνονται και οι κοινωνικές δεξιότητες παιδιών, αναπτύσσεται εμμονικότητα και παράξενη σκέψη, μειώνονται οι γενικές γνώσεις και οι γνώσεις επικαιρότητας και παρουσιάζονται προβλήματα με τον νόμο, ειδικά όταν διακινείται ακατάλληλο υλικό και φωτογραφίες ανηλίκων».
