«Την θάλασσα την θάλασσα
ποιος θα μπορέσει να την εξαντλήσει»
Γιώργος Σεφέρης, «Κ΄» του «Μυθιστορήματος».
Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται παγκοσμίως μια τάση να εκδίδονται βιβλία που περιστρέφονται γύρω από τη θάλασσα. Συχνά, μερικά από αυτά γίνονται διεθνή best sellers ανά την υφήλιο και μεταφράζονται σε πολλές γλώσσες. Το αμείωτο ανά τους αιώνες αναγνωστικό ενδιαφέρον για το «αλμυρό μελάνι» όπως χαρακτηρίστηκε από κάποιους η θαλασσινή λογοτεχνία, δεν είναι κάτι καινούργιο. Σήμερα όμως τα βιβλία για τα οποία μιλούμε αποτελούν ένα νέο είδος υβριδικών αναγνωσμάτων που συνδυάζουν στοιχεία από διαφορετικά λογοτεχνικά είδη.
Ένα αντιπροσωπευτικό βιβλίο του νέου αυτού αφηγηματικού λόγου, που εμφανίστηκε εν καιρώ πανδημίας ήταν το Βιβλίο των χελιών του Σουηδού δημοσιογράφου Patrick Svensson. Μόνο στη Σουηδία, τo βιβλίο πούλησε εκατοντάδες χιλιάδες αντίτυπα μόλις κυκλοφόρησε, κέρδισε εθνικά και διεθνή βραβεία και συνεχίζει να συναρπάζει τους αναγνώστες. Μεταξύ των βραβείων που κέρδισε είναι και το August Prize, ένα βραβείο υψηλού συγγραφικού κύρους και το πιο σημαντικό λογοτεχνικό βραβείο στη Σουηδία.
Ο Σβένσον κάνει μια μελέτη για το αινιγματικό χέλι, καταφέρνοντας να συνδυάσει την αυτοβιογραφία και την προσωπική του σχέση με το χέλι με τη φυσική ιστορία, την έρευνα, τη φιλοσοφία και τη λογοτεχνία σε ένα γοητευτικό υβριδικό αφήγημα που σου υπενθυμίζει πόσο θαυμαστός (αλλά και πόσο άγνωστος) είναι ο κόσμος που ζούμε.
Ξεκινώντας από τις παιδικές του αναμνήσεις, τον καιρό που ψάρευε χέλια μαζί με τον πατέρα του, ο Svensson προχωρά στην αναζήτηση της θέσης αυτού του αινιγματικού ψαριού στη λογοτεχνία, την ιστορία της επιστήμης και τη σύγχρονη θαλάσσια βιολογία. Εν τέλει καταλήγει να σκιαγραφεί τη σχέση του με τον πατέρα του, να εκφράζει προβληματισμούς, δικούς του αλλά και όλων των ανθρώπων, τη ζωή και τον θάνατο, το φως και το σκοτάδι.
Εξίσου μεγάλη εκδοτική επιτυχία με κείνη του Svensson, γνώρισε και ο Γάλλος Bill François με το βιβλίο Éloquence de la sardine: Incroyables histoires du monde sous-marin που κυκλοφόρησε στα ελληνικά με τον τίτλο Η ευφράδεια της σαρδέλας: Απίστευτες ιστορίες του υποβρύχιου κόσμου (εκδόσεις Πατάκη).
Πρόκειται για ένα πρωτότυπο, υβριδικό ανάγνωσμα που συνδυάζει στοιχεία από διαφορετικά λογοτεχνικά είδη. Μοιάζει με παραμύθι, αλλά δεν είναι. Έχει ως έναυσμα τις αναμνήσεις από τις θαλασσινές περιπέτειες των παιδικών χρόνων του συγγραφέα, αλλά δεν περιορίζεται σε μια αυτοβιογραφική αναπόληση. Οι επιστημονικές αναφορές για τη θαλάσσια ζωή, όλες τεκμηριωμένες και σαφείς – ο Bill François σπούδασε φυσική και αφιερώθηκε στην έρευνα στον τομέα της υδροδυναμικής-, συνυπάρχουν με λογοτεχνικές παραπομπές, ιστορικές και ανθρωπολογικές πληροφορίες.
Θα ήταν παράλειψη να μην αναφέρω και ένα άλλο βιβλίο που διάβασα πριν μερικά χρόνια το Four Fish του Paul Greenberg. Ένα τρυφερό και πνευματώδες βιβλίο για το μέλλον της τελευταίας άγριας τροφής στον πλανήτη. Με τα τέσσερα ψάρια που κυριαρχούν στη διατροφή μας —σολομό, λαβράκι, μπακαλιάρο και τόνο— ο Greenberg ταξιδεύει σε όλο τον κόσμο αναζητώντας πού κάναμε λάθος με τη σχέση ανθρώπου-ωκεανού και πώς θα μπορούσαμε μια μέρα να τα καταφέρουμε σωστά.
Πρόσφατα κυκλοφόρησε το πολυαναμενόμενο δεύτερο βιβλίο του Svensson με τίτλο Βαθύ μπλε, από τις εκδόσεις Πατάκη. Εδώ ο Svensson καταδύεται βαθιά στο τελευταίο εναπομείναν μυστήριο στη Γη: τη θάλασσα επιχειρώντας να απαντήσει σε ερωτήματα όπως: Πώς άρχισαν οι άνθρωποι να εξερευνούν τη θάλασσα; Τι πέρασε από το μυαλό των πρώτων ναυτικών που ακολούθησαν τα αστέρια στο μεγάλο άγνωστο; Και τι πραγματικά γνωρίζουμε για τα πλάσματα που, σε αντίθεση με εμάς, στην εξέλιξή τους έμειναν κάτω από την επιφάνεια;
Αν οι αναφορές που έκανα πιο πάνω σας κέντρισαν το ενδιαφέρον για θαλασσινά αναγνώσματα τότε ξεκινήστε από τα βιβλία του μετρ του είδους, τον Θέμου Ποταμιάνου. Εγώ μ’ αυτά ξεκίνησα πριν τρεις δεκαετίες. Ο Ποταμιάνος ήταν ίσως ο πρώτος που χρησιμοποίησε ένα υβριδικό τρόπο γραφής. Πλούτισε τη ελληνική θαλασσινή πεζογραφία με εξαιρετικά βιβλία, όπως τα «Τόπο στους τρελούς»,
«Θαλασσινές σελίδες», «Ιστορίες ανοικτής θαλάσσης», «Ακρογιάλια», «Σιλουέτες του βυθού». «Σιλουέτες και πορτραίτα», «Εύθυμες ιστορίες», «Εδώ βυθός», «Τρελοί και φρόνιμοι», «Στα ρηχά και τα βαθιά», «Τα ψάρια και η μαγειρική», «Εύθυμος κόσμος», «Με το γυαλί του ψαρά», «Ψαρέματα και ψάρια», «Γιαλό-γιαλό», «Ο ψευτοθόδωρος», «Εμείς και η θάλασσα», «Χιουμοριστικά», «Μικροί ψαράδες», «Μυστικά της θάλασσας», κ.α. Ο Ποταμιάνος είχε για θέματα στα έργα του τη θάλασσα και τη ζωή των θαλασσινών. Το επάγγελμά του (ήταν αξιωματικός του πολεμικού ναυτικού) τον βοήθησε να αποκτήσει πολλές γνώσεις γύρω από τους κατοίκους του βυθού της θάλασσας, γι’ αυτό μας δίνει ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τη ζωή και τις συνήθειες των ψαριών, καθώς και για τα διάφορα είδη του ψαρέματος. Το χαρακτηριστικό των έργων του είναι το χιούμορ και γενικά το εύθυμο στοιχείο. Τα έργα του διακρίνονται για τη χάρη, την απλότητα και τις σπαρταριστές περιγραφές σπάνιας γλαφυρότητας. Μια από τις καλύτερες συλλογές διηγημάτων του είναι η συλλογή «Γιαλό-γιαλό», που βραβεύτηκε στο διεθνή διαγωνισμό Άντερσεν το 1960.
Τι μού άφησαν όλα αυτά τα βιβλία; Έκαναν τη αγάπη μου για τη θάλασσα πιο δυνατή. Αλλά και με έκαναν να καταλάβω ότι αυτός ο απέραντος γαλάζιος κόσμος είναι σήμερα ευάλωτος και απειλείται από τον ίδιο τον άνθρωπο. Η υποβάθμιση των θαλάσσιων οικοσυστημάτων λόγω της εντατικής εκμετάλλευσης τους από εμάς καθιστά επιτακτική την ανάληψη πρωτοβουλιών για τη μελλοντική επιβίωσή τους.
