Ο πόλεμος του Ισραήλ με τη Χαμάς και το κυριότερο όπως την παρουσιάζουν οι δύο πλευρές προκάλεσε ρωγμές στη σχέση του μουσουλμανικού κόσμου με τη Δύση. Το αιματηρό χτύπημα της 7ης Οκτωβρίου έχει ένα σαφές γεωπολιτικό αποτύπωμα και για αρκετούς αναλυτές εντάσσεται σε αυτό που ονομάζεται σύγκρουση των πολιτισμών.

Για αυτό και βιβλίο του Μάνου Καραγιάννη, καθηγητή Διεθνών Σχέσεων Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και Reader in International Security στο King’s College London, το Νέο Πολιτικό Ισλάμ (εκδόσεις Παπαζήση) είναι πιο επίκαιρο από ποτέ και μας βοηθά να καταλάβουμε τι συμβαίνει μέσα σε μια θρησκεία που κάθε άλλο παρά μονολιθική είναι και που συνεχώς αλλάζει, πολλές φορές αγκαλιάζοντας δυτικές νόρμες και πρακτικές.

Στην συνέντευξή του στον Φιλελεύθερο ο Έλληνας καθηγητής εξήγησε πως το πολιτικό Ισλάμ κατάφερε να εξαπλωθεί σε ολόκληρο τον κόσμο. «Από την Ευρώπη έως τη Νοτιοανατολική Ασία και από τη Ρωσία έως την Υποσαχάρια Αφρική, τα ισλαμιστικά κόμματα και οργανώσεις βρίσκονται σε μικρή ή μεγάλη άνοδο. Οι ισλαμιστές δεν μοιράζονται παντού τις ίδιες ιδέες και πεποιθήσεις, αλλά σίγουρα επιδιώκουν την επιστροφή του Ισλάμ στη δημόσια σφαίρα και ζητούν την εφαρμογή του ισλαμικού νόμου», τόνισε.

Ο Μάνος Καραγιάννης πιστεύει πως η Δύση δεν βρίσκεται σε ένα πόλεμο πολιτισμών με το Ισλάμ. Ωστόσο, σε αρκετές περιπτώσεις υπάρχουν έντονα στοιχεία αντιπαράθεσης, καθώς υπάρχουν ισλαμιστές που εχθρεύονται τη Δύση και Δυτικοί που επενδύουν στη σύγκρουση με τον μουσουλμανικό κόσμο. Αυτό δεν σημαίνει πως η Δύση είναι σε πόλεμο με το Ισλάμ ή πως μπορούμε να παραβλέπουμε όλα εκείνα που ενώνουν τις δύο πλευρές. «Οι πολιτικές νίκες των ισλαμιστών στην Τουρκία, την Αίγυπτο και την Τυνησία έχουν αποδείξει ότι το πολιτικό Ισλάμ μπορεί να συνυπάρχει με τη δημοκρατία, έστω σε κάποιο μικρό βαθμό», τόνισε.

Παρόλα αυτά υπάρχουν εξελίξεις, όπως η νέα ανάφλεξη στη Μέση Ανατολή που ρίχνει ακόμη μεγαλύτερες σκιές. Από την πρώτη στιγμή που ξεκίνησε ο πόλεμος διάχυτος είναι ο φόβος για εξαγωγή εξτρεμιστικής, τζιχαντιστικής βίας. «Καθώς θα αυξάνεται ο αριθμό των απωλειών ανάμεσα στον πληθυσμό της Γάζας, το Ισραήλ θα δέχεται αυξανόμενη κριτική και πίεση. Όσο περισσότερο κρατάει ο πόλεμος, τόσο μεγαλώνει ο κίνδυνος για επιθέσεις εναντίον εβραϊκών ή άλλων στόχων στην Ευρώπη», κατέληξε ο Έλληνας καθηγητής.

-Για ποιους λόγους αποφασίσατε να ασχοληθείτε με το πολιτικό Ισλάμ, γράφοντας ένα βιβλίο που κυκλοφορεί και στα αγγλικά αλλά και στα ελληνικά;

-Ξεκίνησα να μελετώ το πολιτικό Ισλάμ το 2005, όταν βρέθηκα στην Κεντρική Ασία για να διδάξω σε ένα πανεπιστήμιο του Καζακστάν. Αρχικά τράβηξε το ενδιαφέρον μου μια οργάνωση, η Hizb ut-Tahrir al-Islami, που είχε αποκτήσει πολλούς οπαδούς στην περιοχή. Συνέχισα να ασχολούμαι με το πολιτικό Ισλάμ τα επόμενα χρόνια και ολοκλήρωσα αρκετές σχετικές επιστημονικές μελέτες. Το συγκεκριμένο βιβλίο εκδόθηκε το 2016 από τις εκδόσεις του πανεπιστημίου Πενσυλβάνια στις ΗΠΑ και προτείνει μια νέα θεωρητική προσέγγιση του πολιτικού Ισλάμ. Η ελληνική μετάφραση πήρε πάνω από ένα χρόνο να τελειώσει επειδή υπάρχουν πολλοί ισλαμικοί όροι δεν είναι εύκολο να αποδοθούν στα ελληνικά. Η ελληνική βιβλιογραφία είναι δυστυχώς φτωχή, αν και η Ελλάδα και η Κύπρος συνορεύουν με μεγάλες μουσουλμανικές χώρες. Ελπίζω η ελληνική έκδοση, λοιπόν, να καλύψει έστω λίγο αυτό το μεγάλο κενό που υπάρχει στη βιβλιογραφία.

-Πως ορίζεται το πολιτικό Ισλάμ και πότε αυτό απέκτησε πολιτικά χαρακτηριστικά; Πως διαμορφώθηκε στην πορεία του χρόνου ώστε να διαδραματίζει ένα ευρύτερο ρόλο στην πολιτική σκηνή;

-Το πολιτικό Ισλάμ είναι ένα παγκόσμιο κοινωνικό κίνημα που επιδιώκει να κινητοποιήσει τους μουσουλμάνους σε δραστηριότητες με πολιτικές συνέπειες. Πρόκειται, δηλαδή, για μία ποικιλόμορφη συλλογικότητα διαφορετικών οργανώσεων και ομάδων που μοιράζονται ορισμένες ιδέες και αντιλήψεις. Από τα τέλη του δέκατου ένατου ήδη αιώνα έως τον μεσοπόλεμο, μία ολόκληρη γενιά στοχαστών σε όλο τον μουσουλμανικό κόσμο συζήτησαν τη σχέση ανάμεσα στη θρησκεία (din) και το κράτος (dawla). Ο Sayyid Jamal al-Din al-Afghani (1838–1897), ο πατέρας του ισλαμικού μοντερνισμού, καταδίκαζε τον δυτικό ιμπεριαλισμό, ασκούσε κριτική στην τάξη των ουλεμάδων (ερμηνευτές του ιερού νόμου) και υπερασπιζόταν την πανισλαμική ενότητα. Η Μουσουλμάνικη Λίγκα ιδρύθηκε το 1906 στη Ντάκα της τότε βρετανικής Ινδίας (σημερινό Μπαγκλαντές), με σκοπό την προστασία των μουσουλμάνων στην περιοχή και την προώθηση των δικαιωμάτων τους. Ήταν μια οργάνωση, όμως, με τοπική εμβέλεια. Στην πραγματικότητα, η μήτρα του σύγχρονου πολιτικό Ισλάμ είναι η Μουσουλμανική Αδελφότητα (al-Ihwān al-Muslimun) που ιδρύθηκε στην υπό βρετανικό έλεγχο Αίγυπτο το 1928. Ο Hasan al-Banna (1906–1949), ο ιδρυτής της Αδελφότητας, οραματιζόταν μία οργάνωση που έφερνε τη θρησκεία πίσω στη δημόσια ζωή της χώρας, η οποία είχε εκτεθεί στις δυνάμεις της εκκοσμίκευσης και του εκδυτικισμού. Αν και η οργάνωση αύξησε σημαντικά την επιρροή της τις δεκαετίες του 1930 και 1940, ο παναραβισμός του προέδρου Νάσερ ανέκοψε τη δυναμική της τη δεκαετία του 1950. Η ήττα των Αράβων στον Πόλεμο των Έξι Ημερών ήταν τελικά το γεγονός που άλλαξε τη ροή των πραγμάτων. Ο παναραβισμός χρεοκόπησε ιδεολογικά και έτσι άνοιξε ο δρόμος για το πολιτικό Ισλάμ, τουλάχιστον στον σουνιτικό κόσμο.

-Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του πολιτικού Ισλάμ; Μπορούμε να μιλούμε για ένα ενιαίο πολιτικό Ισλάμ ή υπάρχουν διάφορες εκδοχές του;

-Δεν είναι λίγες οι φορές που το πολιτικό Ισλάμ έχει χαρακτηρισθεί στατικό και μονολιθικό. Ωστόσο, έχει αλλάξει σημαντικά από την εποχή του Αγιατολάχ Χομεϊνί στο Ιράν στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και την αντίσταση των μουτζαχεντίν στο Αφγανιστάν τη δεκαετία του 1980. Πάντως, αν και πρωτοεμφανίστηκε στην ευρύτερη Μέση Ανατολή, το πολιτικό Ισλάμ κατάφερε να εξαπλωθεί σε ολόκληρο τον κόσμο. Από την Ευρώπη έως τη Νοτιοανατολική Ασία και από τη Ρωσία έως την Υποσαχάρια Αφρική, τα ισλαμιστικά κόμματα και οργανώσεις βρίσκονται σε μικρή ή μεγάλη άνοδο. Οι ισλαμιστές δεν μοιράζονται παντού τις ίδιες ιδέες και πεποιθήσεις, αλλά σίγουρα επιδιώκουν την επιστροφή του Ισλάμ στη δημόσια σφαίρα και ζητούν την εφαρμογή του ισλαμικού νόμου.

-Υπάρχουν διάφορες γενιές ισλαμιστών, έτσι;

-Οι πρώτοι ισλαμιστές, σε μεγάλο βαθμό, στόχευαν να απελευθερώσουν μία χώρα, από ένα δικτάτορα ή τον ζυγό των ξένων και στη συνέχεια να εγκαθιδρύσουν ένα ισλαμικό κράτος. Έτσι, η πρώτη γενιά μπορεί να περιγραφεί ως ισλαμιστές–εθνικιστές. Η εμφάνιση της αλ Κάιντα στα τέλη της δεκαετίας του 1990 ήταν μία εξέλιξη που άλλαξε τη φύση του πολιτικού Ισλάμ. Η αλ Κάιντα αποφάσισε να στοχοποιήσει τον αποκαλούμενο μακρινό εχθρό, δηλαδή τις Ηνωμένες Πολιτείες και άλλες δυτικές χώρες, παρά να πολεμήσει τοπικούς εχθρούς. Ως σημείο αναφοράς για τη δεύτερη γενιά ισλαμιστών χρησιμοποιήθηκε η ούμα (umma), δηλαδή η ολότητα των πιστών. Έτσι, αντί να αντιπαρατίθεται με τοπικούς αντιπάλους, η αλ Κάιντα ισχυριζόταν ότι υπήρχε μία ανοιχτή θρησκευτική σύγκρουση ανάμεσα στην ούμα και τους μη-μουσουλμάνους, κάνοντας συχνές αναφορές σε συγκρούσεις στη Μέση Ανατολή, τη Νότια Ασία, τον Βόρειο Καύκασο και τα Βαλκάνια και περιγράφοντας τους μουσουλμάνους ως θύματα διακρίσεων και επιθετικότητας των απίστων. Στην πραγματικότητα, η αλ Κάιντα κατασκεύασε μία νέα διεθνική ταυτότητα για να προωθήσει το ουτοπικό όραμά ενός κόσμου υπό τον έλεγχο των μουσουλμάνων. Σήμερα ο ανταγωνισμός που υπάρχει σήμερα ανάμεσα στη Μουσουλμανική Αδελφότητα και τους Σαλαφίτες στην Αίγυπτο, του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) και του κινήματος Γκιουλέν στην Τουρκία, και της αλ Κάιντα με το Ισλαμικό Κράτος του Ιράκ και της Συρίας (ISIS) δείχνει τον κατακερματισμό του πολιτικού Ισλάμ. Το νέο πολιτικό Ισλάμ είναι σεχταριστικό και στρέφεται συχνά εναντίον άλλων μουσουλμάνων.

-Σε ποιες χώρες το πολιτικό Ισλάμ αποτελεί μορφή διακυβέρνησης;

-Μετά το ξέσπασμα της Αραβικής Άνοιξης, ισλαμιστικά κόμματα ήρθαν στην εξουσία στην Τυνησία, την Αίγυπτο και το Μαρόκο. Σήμερα αυτές οι χώρες έχουν επανέλθει στην προγενέστερη κατάσταση πραγμάτων, όπου την εξουσία την ασκεί ο στρατός ή ηγεσίες που συνδέονται με το πολιτικό κατεστημένο. Η Τουρκία εξακολουθεί βέβαια να κυβερνάται από το ισλαμιστικό Κόμμα της Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης που υποστηρίζει τα παρακλάδια της Μουσουλμανικής Αδελφότητας στη Μέση Ανατολή. Στον Λίβανο, η Χεζμπολάχ έχει δικό της κόμμα που εκπροσωπείται στο κοινοβούλιο και λειτουργεί σαν κράτος εν κράτει. Στο Ιράκ, φιλοϊρανικά σιιτικά κόμματα ελέγχουν την κυβέρνηση της χώρας. Στη Μαλαισία και την Ινδονησία, ισλαμιστικά κόμματα συχνά συμμετέχουν σε κυβερνήσεις συνασπισμού. Η επιστροφή των Ταλιμπάν, τον Αύγουστο του 2021, οδήγησε στην επαναϊσλαμικοποίηση της δημόσιας και ιδιωτικής ζωής στο Αφγανιστάν. Σε κάθε περίπτωση, το πολιτικό Ισλάμ έχει έρθει για να μείνει πολλές δεκαετίες ακόμα.

-Γυρνά ο κόσμος στην εποχή των σταυροφοριών με τη Δύση να είναι απέναντι από το Ισλάμ; Επιβεβαιώνεται με λίγα λόγια ο Σάμιουελ Χάντινγκτον για τη σύγκρουση των πολιτισμών;

Ένα μεγάλο κομμάτι του δυτικού κόσμου στέκεται αμήχανο μπροστά στη συνεχή άνοδο των ισλαμιστικών οργανώσεων και κομμάτων στη Μέση Ανατολή και αλλού. Ο πρόεδρος Μπάρακ Ομπάμα είχε κατανοήσει τις αντιθέσεις και αντιφάσεις που υπάρχουν στο εσωτερικό του πολιτικού Ισλάμ. Για αυτό το λόγο, η Ουάσιγκτον είχε προσεταιριστεί με αρκετή επιτυχία όσους ισλαμιστές αποκηρύσσουν την πολιτική βία ως μέσο επίλυσης πολιτικών διαφορών. Χωρίς καμία επιστημονική τεκμηρίωση, πολλοί εξακολουθούν να μιλούν για μια σύγκρουση πολιτισμών ανάμεσα στην «πολιτισμένη» Δύση και το «επιθετικό» Ισλάμ. Ο κόσμος του Ισλάμ όμως συνεχώς αλλάζει και αναγεννιέται, αφού συμμετέχει με τον δικό του τρόπο στις παγκόσμιες πολιτικές και οικονομικές διεργασίες. Αν μας έχει δείξει κάτι ο ρωσο-ουκρανικός πόλεμος είναι ότι οι λεγόμενοι «πολιτισμοί» τελικά δεν είναι καθόλου ενιαίοι και μονολιθικοί. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν ισλαμιστές που εχθρεύονται τη Δύση και Δυτικοί που επενδύουν στη σύγκρουση με τον μουσουλμανικό κόσμο.

Εργαλείο αλλά και πηγή έμπνευσης η θρησκεία

-Εργαλιοποιεί και αν ναι με ποιο τρόπο το πολιτικό Ισλάμ θρησκευτικές αξίες και πεποιθήσεις για να δικαιολογήσει τη χρήση βίας εναντίον πραγματικών ή φανταστικών εχθρών;

-Κατ’ αρχάς, οι ισλαμιστές ακτιβιστές χρησιμοποιούν όλο και περισσότερο τη γλώσσα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων για να αμφισβητήσουν το κοινωνικοοικονομικό και το πολιτικό καθεστώς των μουσουλμάνων που κατοικούν στη Δύση και αλλού. Η θρησκευτική ελευθερία και ο σεβασμός προς το Ισλάμ είναι θέματα που βρίσκονται στον πυρήνα του ισλαμιστικού ακτιβισμού. Ταυτόχρονα ορισμένοι από αυτούς υποστηρίζουν την εγκαθίδρυση ενός ισλαμικού κράτους ως απόλυτου προασπιστή των μουσουλμανικών δικαιωμάτων. Από την άλλη, ένοπλες ισλαμιστικές οργανώσεις συχνά μιλούν για κοινωνική δικαιοσύνη ως βασικό σκοπό της δράσης τους. Έτσι και αλλιώς, η έννοια της δικαιοσύνης υπάρχει μέσα στο Κοράνι και συνιστά μια θεϊκή επιταγή. Οι ισλαμιστές μαχητές χρησιμοποιούν την απαίτηση για δικαιοσύνη για να κερδίσουν υποστήριξη από ομάδες που έχουν βιώσει διακρίσεις. Ενώ όμως διακηρύττουν την ισότητα μεταξύ των μουσουλμάνων, πολλοί ισλαμιστές ακολουθούν σεχταριστικές πολιτικές. Με τον τρόπο αυτό, διεκδικούν τον ρόλο του προστάτη των σουνιτικών ή σιιτικών κοινοτήτων προκειμένου να νομιμοποιήσουν βίαιες ενέργειες κατά των αντιπάλων τους.

Γενικά θα έλεγα ότι η θρησκεία εργαλειοποιείται από πολλούς ισλαμιστές, αλλά ταυτόχρονα αποτελεί πηγή έμπνευσης για αυτούς. Χωρίς να καταφεύγουμε σε απλοϊκές ερμηνείες ή ισλαμοφοβικές προσεγγίσεις, πρέπει να αντιληφθούμε ότι το Ισλάμ είναι μια πολύ διαφορετική θρησκεία από τον Χριστιανισμό. Ο ιδρυτής της, ο προφήτης Μωάμεθ, είχε πολλούς ρόλους ταυτόχρονα: αγγελιοφόρος του Θεού, πατέρας και σύζυγος, στρατιωτικός διοικητής, δικαστής και τελικά ιδρυτής ενός νέου κράτος. Οι σημερινοί ισλαμιστές προσπαθούν να μιμηθούν το παράδειγμα του προφήτη και να λειτουργήσουν με έναν αντίστοιχο τρόπο. Υπάρχει ισλαμικό δίκαιο του πολέμου που βάζει κανόνες σχετικά με την αντιμετώπιση του άμαχου πληθυσμού και των αιχμαλώτων πολέμων, αλλά και την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος κατά τη διάρκεια του πολέμου. Ωστόσο, πολλές ένοπλες ισλαμιστικές οργανώσεις επιλέγουν να αγνοήσουν αυτούς τους κανόνες.

Μπορεί να συνυπάρχει με τη δημοκρατία

-Ποια κατά τη γνώμη σας πρέπει να είναι η στάση της Δύσης απέναντι στο Ισλάμ αλλά και στο πολιτικό Ισλάμ;

–Το Ισλάμ προβλέπεται ότι θα είναι μέχρι τo 2050 η θρησκεία του ενός τρίτου του παγκόσμιου πληθυσμού, κατακτώντας την ίδια θέση με τον Χριστιανισμό περί το 2070. Ωστόσο, ο μουσουλμανικός κόσμος δεν αποτελεί ένα αδιαίρετο σύνολο. Πέρα από τη διαίρεση ανάμεσα σε σουνίτες και σιίτες, υπάρχουν διαφορετικές σχολές νομολογίας (madhahib) που προσφέρουν τη δική τους μεθοδολογία ερμηνείας του Κορανίου. Επιπρόσθετα, εθνοτικά και πολιτισμικά στοιχεία έχουν διαφοροποιήσει σημαντικά τη μουσουλμανική πίστη. Έχει υποστηριχθεί ότι ένας από τους λόγους που το Ισλάμ έφτασε να γίνει παγκόσμια θρησκεία είναι η ικανότητά του να γίνεται τοπικό. Πολλοί μελετητές αναφέρουν πως το ισλαμικό δόγμα έχει αναμιχθεί με γηγενείς πρακτικές και έθιμα, με αποτέλεσμα σήμερα να υπάρχει το τουρκικό Ισλάμ, το αραβικό Ισλάμ, το αφρικανικό Ισλάμ κ.ο.κ. Για να το θέσουμε απλά, το Ισλάμ ποικίλλει όσο και κάθε άλλη μεγάλη θρησκεία. Αναφορικά με το πολιτικό Ισλάμ, πρόκειται για ένα γεμάτο αντιθέσεις ακέφαλο κίνημα που μπορεί να προσαρμόζεται απόλυτα τόσο σε παγκόσμιες διαδικασίες όσο και σε τοπικές συνθήκες. Για παράδειγμα, οι ισλαμιστές πολιτικοί έχουν ενταχθεί στη δημοκρατική διαδικασία και σε ορισμένες περιπτώσεις απέκτησαν την εξουσία. Οι πολιτικές νίκες των ισλαμιστών στην Τουρκία, την Αίγυπτο και την Τυνησία έχουν αποδείξει ότι το πολιτικό Ισλάμ μπορεί να συνυπάρχει με τη δημοκρατία, έστω σε κάποιο μικρό βαθμό.