Το πολιτικό τοπίο της Μέσης Ανατολής είναι ένα πολύπλοκο μωσαϊκό, συνυφασμένο με νήματα ιστορίας, θρησκείας, πολιτισμού και δυναμικής ισχύος. Σε αυτόν τον περίπλοκο ιστό πρωταγωνιστικό ρόλο για δεκαετίες διατηρεί το Ιράν – ένα έθνος που βρίσκεται στο επίκεντρο της περιφερειακής πολιτικής εδώ και αιώνες. Η εκλογή του Εμπραχίμ Ραϊσί ως προέδρου το 2021 σηματοδοτούσε ένα νέο κεφάλαιο στην ιστορία της χώρας και προμήνυε σημαντικές επιπτώσεις για τη μελλοντική πορεία όχι μόνο του Ιράν αλλά και των γειτόνων του στη Μέση Ανατολή.
Στον πολύπλοκο κόσμο της γεωπολιτικής, ο θάνατος μιας σημαντικής πολιτικής προσωπικότητας μπορεί να έχει ισχυρό αντίκτυπο στο περιφερειακό γίγνεσθαι. Σε αυτό το πλαίσιο, ο ξαφνικός θάνατος του Εμπραχίμ Ραϊσί δύναται να επιφέρει σημαντικές ανακατατάξεις τόσο στο Ιράν όσο και στην ευρύτερη περιοχή, αφού η διαδοχή του μπορεί να αλλάξει την εσωτερική και κυρίως, την εξωτερική δυναμική της χώρας.
Η άνοδος του Εμπραχίμ Ραϊσί
Η άνοδος του Εμπραχίμ Ραϊσί στην εξουσία τον Ιούνιο του 2021 θεωρήθηκε από πολλούς ως ένδειξη μετατόπισης προς τη συντηρητική σκληροπυρηνική ιδεολογία εντός του Ιράν. Προστατευόμενος του ανώτατου ηγέτη Αγιατολάχ Αλί Χαμενεΐ, το ιστορικό του Ραΐσι ως ανώτατου δικαστή που χαρακτηριζόταν από την αυστηρή ερμηνεία και εφαρμογή του ισλαμικού νόμου είναι γνωστό. Η εκλογή του σηματοδοτούσε και την αναμενόμενη ενίσχυση της εξουσίας από τους σκληροπυρηνικούς Ιρανούς, οι οποίοι παραδοσιακά αντιτίθενται στις διαπραγματεύσεις με δυτικές χώρες όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες.
Ο Ραϊσί υπήρξε αμφιλεγόμενη προσωπικότητα που δημιούργησε φανατικούς οπαδούς αλλά και φανατικούς πολέμιους. Υπήρξε ιδιαίτερα σκληροπυρηνικός σε σειρά σημαντικών ζητημάτων, όπως τα δικαιώματα των γυναικών και το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν αφού μετά την ανάληψη της προεδρίας το 2021, αποξήλωσε τη διεθνή συμφωνία του 2015 για το πυρηνικό πρόγραμμα της Τεχεράνης την οποία το Ιράν, επί του μετριοπαθούς τέως Προέδρου Ροχανί, υπέγραψε με αντάλλαγμα την χαλάρωση των δυτικών κυρώσεων και ξεκίνησε τον εμπλουτισμό του ουρανίου κοντά σε επίπεδα που επιτρέπουν την παραγωγή πυρηνικού όπλου ενώ αρνήθηκε τις διεθνείς επιθεωρήσεις.
Ακόμη και πριν την ανάληψη της Προεδρίας όμως, ως γενικός εισαγγελέας της ιρανικής πρωτεύουσας, ο Εμπραχίμ Ραϊσί έβαλε τον εαυτό του στο κάδρο της ιστορίας, όχι με θετικό πρόσημο, κερδίζοντας το προσωνύμιο «χασάπης της Τεχεράνης» αφού συμμετείχε το 1988, με τον τερματισμό του πολέμου Ιράν-Ιράκ, στην Επιτροπή Θανάτου, το τετραμελές μυστικό δικαστήριο που συγκροτήθηκε για να ξαναδικάσει πολιτικούς κρατούμενους, χιλιάδες εκ των οποίων εκτελέστηκαν.
Η απώλεια του ισχυρού ισλαμιστή ηγέτη
Ο Εμπραχίμ Ραϊσί ήταν κάτι περισσότερο από ένας απλός πρόεδρος για πολλούς Ιρανούς- ήταν ένας φάρος του συντηρητισμού και της Ισλαμικής θρησκευτικής ορθοδοξίας. Για πολλά χρόνια προστατευόμενος του Αγιατολάχ Χαμενεΐ, αναμενόταν ότι θα αποτελούσε και τον φυσικό διάδοχο του στο ύπατο αξίωμα της χώρας. Ο θάνατός του δημιουργεί αναμφίβολα ένα κενό εξουσίας στους συντηρητικούς κύκλους της ιρανικής πολιτικής που θα πρέπει να καλυφθεί γρήγορα, παρά το γεγονός ότι τουλάχιστον στο εσωτερικό της χώρας, δεν προκύπτει αναταραχή σε πολιτικό ή/και κοινωνικό επίπεδο. Αυτό βεβαίως έχει να κάνει με το ίδιο το Σύνταγμα του Ιράν, που θέλει τον εκάστοτε Πρόεδρο να περιορίζεται σε εκτελεστικές αρμοδιότητες κατά βάση στα εσωτερικά ζητήματα, αφού τα ουσιώδη και μεγάλα ζητήματα αλλά και όσα αφορούν την εξωτερική πολιτική του Ιράν, τυγχάνουν αποκλειστικής διαχείρισης από τον ανώτατο θρησκευτικό ηγέτη, τον υπερήλικα σήμερα Αγιατολάχ Χαμενεΐ.
Ωστόσο, αναπόφευκτα τίθεται το ερώτημα: ποιος θα μπορούσε να τον διαδεχθεί. Πολλές προσωπικότητες εντός του ιρανικού συντηρητισμού θα μπορούσαν δυνητικά να αναδειχθούν, η καθεμία με τη δική της μοναδική προσέγγιση στη διακυβέρνηση. Ωστόσο, ο «εκλεκτός» θα πρέπει εκ των πραγμάτων να τυγχάνει της αποδοχής, αν όχι της υπόδειξης του ίδιου του Χαμενεΐ, κάτι που περιορίζει τις επιλογές σε μεγάλο βαθμό. Από αυτόν τον διάδοχο θα εξαρτηθεί και τυχόν διαφοροποίηση στις εσωτερικές πολιτικές της χώρας, όπως στην οικονομική πολιτική και στις πολιτικές ελευθερίες, που δύναται να επηρεαστούν λόγω των διαφορετικών απόψεων μεταξύ των ίδιων των συντηρητικών ηγετών.
Πάντως, η χώρα συνεχίζει να κινείται σε κανονικούς ρυθμούς, αφού από την πρώτη στιγμή της γνωστοποίησης του θανάτου του Ραϊσί, ενεργοποιήθηκε το Άρθρο 131 του Συντάγματος, με τον πρώτο Αντιπρόεδρο της Χώρας Μόχμπερ να αναλαμβάνει μεταβατικός Πρόεδρος και τον Υφυπουργό Εξωτερικών να αναλαμβάνει μεταβατικός ΥΠΕΞ, μέχρι τη διεξαγωγή εκλογών εντός 50 ημερών για την ανάδειξη του νέου Προέδρου.
Περιφερειακές επιπτώσεις
Πέρα από τα σύνορα του Ιράν, ο αντίκτυπος του θανάτου του Εμπραχίμ Ραΐσι αντηχεί σε ολόκληρη την περιοχή της Μέσης Ανατολής, αφού ενδέχεται να επηρεάσει σημαντικά τις σχέσεις σουνιτών-σιιτών σε ολόκληρη την περιοχή -ιδιαίτερα εκείνες μεταξύ της Σαουδικής Αραβίας (σουνιτική πλειοψηφία) και του Ιράν (σιιτική πλειοψηφία).
Την ίδια ώρα το Ισραήλ, που αντιμετωπίζεται εδώ και καιρό με εχθρότητα από τους σκληροπυρηνικούς στην Τεχεράνη, ελπίζει σε μια διαφορετική αντιμετώπιση στη μετά-Ραϊσί εποχή, ωστόσο, η έκταση και η φύση μιας τέτοιας αλλαγής θα εξαρτηθεί από τον διάδοχό του και επί του παρόντος, τουλάχιστον, φαίνεται εξαιρετικά δύσκολη έως απίθανη. Παράλληλα, η τύχη της πυρηνικής συμφωνίας με το Ιράν συνεχίζει να κρέμεται από μια κλωστή με τον δυτικό κόσμο να προσδοκά ότι η απουσία του Ραϊσί μπορεί να δημιουργήσει μια ευκαιρία για νέες συζητήσεις.
Και στην αντίπερα όχθη… το Ισραήλ
Και ενώ στο Ιράν συμβαίνουν όσα προηγουμένως αναλύσαμε, την ίδια ώρα στο Ισραήλ και στη Γάζα συνεχίζονται οι σφοδρές συγκρούσεις στα πλαίσια της επιχείρησης του Ισραήλ για εξόντωση της Χαμάς. Με το Ισραήλ να είναι «προ των πυλών» της Ράφα και με πρόθεση για μια ευρείας έκτασης επιχείρηση με απρόβλεπτες συνέπειες για την απώλεια αθώων αμάχων, ο Εισαγγελέας του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου (ΔΠΔ) ανακοίνωσε πρόσφατα την πρόθεσή του να εκδώσει εντάλματα σύλληψης τόσο του Ισραηλινού πρωθυπουργού όσο και του ηγέτη της Χαμάς για φερόμενα εγκλήματα πολέμου. Αν και η κίνηση αυτή αποσκοπεί στο να καταστήσει τα πρόσωπα αυτά υπεύθυνα για τις πράξεις τους κατά τη διάρκεια της συνεχιζόμενης σύγκρουσης στην περιοχή, ξεσήκωσε έντονο κύμα αντιδράσεων τόσο εντός της χώρας, όσο και διεθνώς για την πολιτικά, τουλάχιστον, λανθασμένη εξίσωση του ηγέτη ενός κράτους – μέλους του ΟΗΕ και του ηγέτη μιας εξτρεμιστικής τρομοκρατικής οργάνωσης.
Όσα κι αν μπορεί κανείς να του καταλογίσει, ο Ισραηλινός πρωθυπουργός εκπροσωπεί ένα δημοκρατικό κράτος που υπόκειται στο κράτος δικαίου και διαθέτει ένα νομικό σύστημα για τη διερεύνηση και τη δίωξη εικαζόμενων παραβιάσεων του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου. Αντίθετα, η Χαμάς είναι μια τρομοκρατική οργάνωση που λειτουργεί εκτός των ορίων του διεθνούς δικαίου και ευθύνεται για πολυάριθμες πράξεις βίας κατά αμάχων, ενώ σκοπίμως από την έναρξη των συγκρούσεων, χρησιμοποιεί τους αμάχους ως ανθρώπινες ασπίδες.
Η εξίσωση των δύο, όχι μόνο παραβλέπει τις θεμελιώδεις διαφορές στις αντίστοιχες θέσεις και ενέργειές τους, αλλά και υπονομεύει τη νομιμότητα των προσπαθειών του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου να προωθήσει τη λογοδοσία και τη δικαιοσύνη σε περιοχές που πλήττονται από συγκρούσεις. Αποτυγχάνοντας να κάνει διάκριση μεταξύ κρατικών και μη κρατικών φορέων, το ΔΠΔ κινδυνεύει να νομιμοποιήσει την τρομοκρατία και να αποδυναμώσει τη δική του εντολή να διώκει άτομα που είναι υπεύθυνα για τα πιο σοβαρά εγκλήματα του διεθνούς δικαίου.
Επιπλέον, η εξίσωση του Ισραηλινού πρωθυπουργού με τον ηγέτη της Χαμάς χρησιμεύει στη διαιώνιση μιας ψευδούς ηθικής ισοδυναμίας που συσκοτίζει την πολυπλοκότητα της σύγκρουσης και υπονομεύει τις προσπάθειες για την επίτευξη μιας ουσιαστικής και βιώσιμης ειρήνης στην περιοχή. Τέτοιες απλουστευτικές και μειωτικές αφηγήσεις ενδέχεται να τροφοδοτήσουν το μίσος και τη δυσαρέσκεια, καθιστώντας ακόμη πιο δύσκολη την εξεύρεση ενός δρόμου προς τη συμφιλίωση και τη δικαιοσύνη. Άλλωστε δεν πρέπει να παραγνωρίζεται το γεγονός ότι διακηρυγμένος σκοπός του Ισραήλ κατά τη διάρκεια αυτών των επιχειρήσεων, δεν είναι ο αφανισμός των Παλαιστινίων πολιτών αλλά η εξόντωση της Χαμάς.
Ουδείς μπορεί να παραγνωρίσει την απώλεια τόσων αθώων ανθρώπων όλο αυτό το διάστημα. Πολύ περισσότερο δε, δεν μπορεί κανείς να παραγνωρίσει τον κίνδυνο μιας μαζικής απώλειας, όταν το Ισραήλ εκτελέσει το σχέδιο του για μεγαλύτερες επιχειρήσεις στη Ράφα, στην οποία σήμερα βρίσκονται στριμωγμένοι πέραν του ενός εκατομμυρίου αμάχων Παλαιστινίων. Για τα όσα, αναμφίβολα, φέρει ευθύνη ο Βενιαμίν Νεντανιάχου, υπάρχουν και οι τρόποι και οι μηχανισμοί για να λογοδοτήσει στη βάση των αξιών του διεθνούς δικαίου και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ωστόσο η εσφαλμένη εξίσωση του Ισραηλινού πρωθυπουργού με τον ηγέτη της Χαμάς, δεν είναι μόνο αντιπαραγωγική αλλά και επικίνδυνη. Είναι ζωτικής σημασίας για τη διεθνή κοινότητα να αναγνωρίσει και να αντιμετωπίσει τις πολυπλοκότητες της σύγκρουσης στην περιοχή, αντί να καταφεύγει σε υπεραπλουστευμένες συγκρίσεις που το μόνο που κάνουν είναι να πολώνουν και να αποσταθεροποιούν περαιτέρω την κατάσταση, χωρίς επί της ουσίας να επιτυγχάνουν τον στόχο της εκτόνωσης της σύγκρουσης και της διαφοροποίησης των σχεδίων του Ισραήλ. Σε τελική ανάλυση, το μόνο που έχει επιτευχθεί με την ενέργεια αυτή, είναι να εξοργίσει και να πεισμώσει ακόμη περισσότερο τον λαό του Ισραήλ αλλά και τον Ισραηλινό Πρωθυπουργό, ωθώντας τον ενδεχομένως και στην επίσπευση της υλοποίησης των σχεδιασμών του στη Ράφα.
* Διεθνολόγος, Πολιτικός Αναλυτής
