Μεγάλες ανακαλύψεις, εμπορικές επιτυχίες και αποφάσεις
Στο μάνατζμεντ, η λεγόμενη στρατηγική του Γαλάζιου Ωκεανού (Blue Ocean strategy) εντοπίζει ανεξερεύνητους χώρους της αγοράς. Αυτούς τους χώρους αξιοποιούν οι εταιρείες. Η στρατηγική βασίζεται σε νοητικά μοντέλα (mental models) για να βοηθήσει τους μάνατζερ να εντοπίσουν ευκαιρίες. Να καταλήξουν έτσι σε επιλογές και εναλλακτικές λύσεις για τις αγορές και τα προϊόντα.
Η ιαπωνική εταιρεία βιντεοπαιχνιδιών Nintendo χρησιμοποίησε αυτό το νοητικό μοντέλο για να εντοπίσει τα κενά στην αγορά. Έτσι, δημιούργησε τις εμπορικές επιτυχίες Nintendo DS και Wii.
Και κάπου στο μακρινό 1846, οι επιστήμονες προέβλεψαν ότι υπάρχει ένας όγδοος πλανήτης, ο Ποσειδώνας. Βασίστηκαν στο μοντέλο τους για την πλανητική κίνηση. Βασίστηκαν επίσης στα δεδομένα που είχαν από την παρατήρηση του Ουρανού, του πλανητικού γείτονα του Ποσειδώνα.
Έπεσαν μέσα. Όταν οι αστρονόμοι έστρεψαν τα τηλεσκόπιά τους στην υποτιθέμενη θέση του Ποσειδώνα, τον βρήκαν. Ακριβώς όπως προέβλεπε το νοητικό μοντέλο.
Τα λεγόμενα νοητικά μοντέλα αναπαριστούν την πραγματικότητα. Μας βοηθούν να κατανοήσουμε τον κόσμο. Συναντάμε πολλά νοητικά μοντέλα στη ζωή μας, μελετώντας φυσικές και κοινωνικές επιστήμες, οικονομικά, ψυχολογία, διοίκηση επιχειρήσεων κ.ο.κ.
Όπως οι επιστήμονες του 19ου αιώνα, είμαστε αρκετά καλοί στο να τα εφαρμόζουμε για να λύνουμε δύσκολα προβλήματα. Τα εφαρμόζουμε επίσης στις μεγάλες αποφάσεις.
ΤΑ ΝΟΗΤΙΚΑ ΜΟΝΤΕΛΑ ΦΕΡΝΟΥΝ ΤΑΞΗ
Τι γίνεται όμως με τις καθημερινές μας αποφάσεις;
Πίσω από κάθε μικρή και μεγάλη απόφαση κρύβεται μία συλλογιστική. Αυτή η συλλογιστική διαφέρει από άτομο σε άτομο. Έχει κάθε φορά άλλες ιδεολογικές, πολιτικές, θρησκευτικές αποχρώσεις. Εμπεριέχει, όμως, αναγκαστικά, κάποια νοητικά μοντέλα που μας βοηθούν να απλοποιούμε την πολύπλοκη πραγματικότητα. Διαφορετικά, η πραγματικότητα θα ήταν μια εξουθενωτική πλημμύρα από πληροφορίες, εμπειρίες και αισθήσεις.
Τα νοητικά μοντέλα φέρνουν τάξη. Μας επιτρέπουν να βλέπουμε μοτίβα, να προβλέπουμε πώς θα εξελιχθούν τα πράγματα, να βγάζουμε νόημα από τις συνθήκες που συναντάμε. Μας βοηθούν να εφαρμόζουμε υπάρχουσες γνώσεις σε νέες καταστάσεις. Να βρίσκουμε έτσι κατάλληλες επιλογές. Μας επιτρέπουν να εστιάζουμε στα ουσιώδη και να αγνοούμε τα υπόλοιπα – ακριβώς όπως, σε ένα κοκτέιλ πάρτι, όπου ακούμε τη συζήτηση στην οποία συμμετέχουμε, ενώ παράλληλα να αγνοούμε τη φλυαρία γύρω μας.
Χρησιμοποιούμε νοητικά μοντέλα συνέχεια, δίχως να το συνειδητοποιούμε. Μπορούμε όμως να σταματήσουμε και να αναρωτηθούμε συνειδητά ποιο νοητικό μοντέλο εφαρμόζουμε και αν είναι το καταλληλότερο για τις περιστάσεις. Και αν δεν είναι, μπορούμε να επιλέξουμε ένα άλλο που να είναι καλύτερο.
Einstein, Charlie Munger, Warren Buffett, Muhammad Yunus, Elon Musk, Steve Jobs. Είναι όλοι γνωστοί για την εφαρμογή νοητικών μοντέλων. Παραθέτουμε μερικά από τα αγαπημένα τους:
- Η αξία του να προσπαθείς να είσαι σταθερά μη-ηλίθιος, ή αλλιώς Αντιστροφή (Inversion)
Η Αντιστροφή είναι ένα νοητικό μοντέλο, με το οποίο αναποδογυρίζουμε το πρόβλημά μας. Αντί να σκεφτούμε τι πρέπει να κάνουμε για πετύχουμε τον στόχο μας, επικεντρωνόμαστε στο τι χρειάζεται να γίνει για να μην τον φτάσουμε ποτέ. Εντοπίζουμε έτσι τυφλά σημεία, εμπόδια και μπελάδες, που δεν θα εντοπίζαμε ακολουθώντας τη συνηθισμένη μας συλλογιστική.
Ο πρόσφατα αποθανών Charlie Munger συνήθιζε να εξηγεί πώς χρησιμοποιούσε το μοντέλο της αντιστροφής. Το εφάρμοζε για να αποκτήσει μακροπρόθεσμο πλεονέκτημα «προσπαθώντας να είναι σταθερά μη-ηλίθιος, αντί να προσπαθεί να είναι πολύ έξυπνος».
Σε ένα δικό μας παράδειγμα, λύνοντας το παζλ μιας «τέλειας εργάσιμης ημέρας», φανταστήκαμε τη χειρότερη μέρα που μπορούσαμε. Για εμάς, μοιάζει κάπως έτσι:
Γεμάτη από μακροσκελείς συναντήσεις, χωρίς ουσιαστικό αποτέλεσμα. Βαρυφορτωμένο ημερολόγιο, χωρίς διαλείμματα. Αντιμετώπιση ανθρώπων που δεν εμπιστευόμαστε. Να μην έχουμε τον έλεγχο των θεμάτων πάνω στα οποία δουλεύουμε. Να πρέπει να είμαστε στο γραφείο συνέχεια. Υπερβολικά πολλά ταξίδια.
Δουλεύοντας με βάση αυτόν τον κατάλογο, αντιστρέψαμε το καθένα από αυτά για να δημιουργήσουμε ένα σύνολο αντί-στόχων: κατευθυντήριες γραμμές για το τι δεν πρέπει να κάνουμε προκειμένου να έχουμε μια πολύ καλή εργάσιμη ημέρα. Και με βάση αυτούς, έχουμε πλέον κανόνες όπως «Δεν προγραμματίζουμε διά ζώσης συνάντηση εάν ο σκοπός μπορεί να επιτευχθεί ηλεκτρονικά ή τηλεφωνικά».
- Συνέπειες και επιπτώσεις κατά τη λήψη αποφάσεων, ή αλλιώς Second-order Thinking
Σχεδόν όλοι μας μπορούμε να προβλέψουμε τα άμεσα αποτελέσματα των πράξεών μας, ή αλλιώς First-order Thinking. Αυτό είναι εύκολο και ασφαλές. Είναι επίσης ένας τρόπος να διασφαλίσουμε ότι θα έχουμε τα ίδια αποτελέσματα που έχουν όλοι.
Το Second-order Thinking μάς πάει μερικά βήματα παραπέρα. Αφορά το να σκεφτόμαστε μπροστά και ολιστικά. Απαιτεί να εξετάζουμε όχι μόνο τις ενέργειές μας και τις άμεσες συνέπειές τους, αλλά και τις επακόλουθες επιπτώσεις αυτών.
Πολύ συχνά, το δεύτερο επίπεδο επιπτώσεων δεν λαμβάνεται υπόψη μέχρι να είναι πολύ αργά. Έχουμε τότε τις «ακούσιες συνέπειες» (unintended consequences). Αλλά, όπως το θέτει η Margaret Atwood, «η βλακεία και το κακό είναι το ίδιο πράγμα, αν κρίνεις από τα αποτελέσματα».
Ένα παράδειγμα από τον κόσμο των επιχειρήσεων είναι η εισαγωγή της βενζίνης με μόλυβδο στις αρχές του 20ού αιώνα από την General Motors και τη Standard Oil. Στόχος ήταν η βελτίωση της απόδοσης των κινητήρων, πράγμα που πέτυχαν. Απέτυχαν όμως να προβλέψουν τις άλλες επιπτώσεις. Και αυτό οδήγησε σε εκτεταμένα προβλήματα.
Συγκεκριμένα, η καύση της βενζίνης με μόλυβδο απελευθέρωνε επιβλαβή σωματίδια στο περιβάλλον. Αυτό προκάλεσε εκτεταμένη μόλυνση του εδάφους και των υδάτων και σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία, ειδικά στα παιδιά. Η τελική παγκόσμια εξάλειψη της βενζίνης με μόλυβδο τη δεκαετία του ’70 και του ’80 τονίζει την ανάγκη να κατανοούμε συνολικά τις πιθανές μακροπρόθεσμες συνέπειες όταν παίρνουμε αποφάσεις. Παράλληλα, αναδεικνύει τη σημασία της ισορροπίας ανάμεσα στα άμεσα κέρδη και την πρόληψη ακούσιων και καταστροφικών αποτελεσμάτων για την κοινωνία και το περιβάλλον.
Σε ένα άλλο σύγχρονο παράδειγμα, δίνουμε εδώ και δεκαετίες στα ζώα αντιβιοτικά για να κάνουμε το κρέας ασφαλέστερο και φθηνότερο. Μόνο τα τελευταία χρόνια αρχίσαμε να συνειδητοποιούμε ότι έτσι συμβάλλουμε στη δημιουργία βακτηρίων, ενάντια στα οποία δεν έχουμε άμυνες. Ναι, το κρέας έχει γίνει φθηνότερο, ναι, οι κτηνοτρόφοι έχουν αυξήσει την κερδοφορία τους. Οι επιπτώσεις δεύτερου βαθμού, όμως, έχουν πολλές σοβαρές, αρνητικές συνέπειες για την υγεία μας.
Να σημειώσουμε ότι το Second-order Thinking δεν είναι ένας τρόπος να προβλέπουμε το μέλλον. Είμαστε σε θέση να σκεφτούμε μόνο τις πιθανές συνέπειες με βάση τις πληροφορίες που έχουμε στη διάθεσή μας. Αυτό όμως δεν αποτελεί δικαιολογία για να μην προσπαθούμε.
Ένα από τα μεγάλα οφέλη που έχει αυτό το νοητικό μοντέλο είναι η ανάπτυξη εμπιστοσύνης και αξιοπιστίας. Αυτή έρχεται με τον καιρό και μόνο εφόσον λαμβάνουμε υπόψη τις επιπτώσεις όσων κάνουμε στους άλλους αλλά και στη φήμη μας. Η επιδίωξη του άμεσου κέρδους, εκτός αν είναι win-win, σχεδόν πάντα εγγυάται αρνητικές συνέπειες.
Το Second-order Thinking είναι επίσης ένα χρήσιμο μοντέλο για πειθώ και αποτελεσματικά επιχειρήματα. Καλούμαστε καθημερινά να πείσουμε. Άλλοτε το αφεντικό μας να ρισκάρει μια νέα μορφή προσέγγισης και άλλοτε τον σύντροφό μας να δοκιμάσει μια νέα εμπειρία. Τα επιχειρήματα είναι πιο αποτελεσματικά όταν δείχνουμε ότι λαμβάνουμε υπόψη μας τις συνέπειες και καταβάλλουμε προσπάθεια για να επαληθεύσουμε ότι είναι επιθυμητές.
- Να βγει κανείς ή να μη βγει; Ή αλλιώς, Κόστος Ευκαιρίας
Το Κόστος Ευκαιρίας αφορά στις εναλλακτικές επιλογές που εγκαταλείπουμε όταν παίρνουμε μία απόφαση. Για παράδειγμα, όταν κάποιος με σταθερό εισόδημα αγοράζει ένα μπουφάν, δεν μπορεί έπειτα να απολαύσει κάτι άλλο με την αντίστοιχη χρηματική αξία. Είτε αυτό είναι μια έξοδος, είτε αποταμιεύσεις.
Το Κόστος Ευκαιρίας όμως δεν περιορίζεται σε χρηματικές αποφάσεις. Αφορά όλες τις επιλογές που κάνουμε με τον χρόνο και την ενέργειά μας. Δηλαδή αγαθά που είναι περιορισμένα. Περιλαμβάνει όλα τα trade-offs που γίνονται κατά τη λήψη αποφάσεων. Όταν χρησιμοποιούμε σωστά αυτό το νοητικό μοντέλο, μας βοηθά να αξιολογούμε τις επιλογές μας πληρέστερα ως προς τα δυνητικά κέρδη και τις απώλειες.
Ένα άτομο αντιμετωπίζει κόστος ευκαιρίας όταν αποφασίζει για το απόγευμα του Σαββάτου ανάμεσα στο να παρευρεθεί σε μία κοινωνική εκδήλωση με φίλους ή να εργαστεί πάνω σε ένα project της δουλειάς του. Η επιλογή περιλαμβάνει το εξής trade-off: Η κοινωνική εκδήλωση προσφέρει άμεση ικανοποίηση και κοινωνικά οφέλη, αλλά έχει ως Κόστος Ευκαιρίας το χαμένο εισόδημα από το project. Αντίστροφα, η αφιέρωση χρόνου στο project μπορεί να οδηγήσει σε επιπλέον εισόδημα, αλλά έχει ως Κόστος Ευκαιρίας την κοινωνική αλληλεπίδραση και τη συναναστροφή με φίλους.
Η ορθότητα της τελικής απόφασης εξαρτάται από τις προτεραιότητες του ατόμου τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Εφόσον ληφθούν υπόψη τόσο τα εμφανή όσο και τα μη εμφανή κόστη, η τελική επιλογή απλά πρέπει να ευθυγραμμίζεται με τις προτεραιότητες του ατόμου.
ΠΟΙΟ ΝΟΗΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΚΑΙ ΠΟΤΕ;
Μια ομάδα τυφλών συναντά ένα παράξενο εμπόδιο. Αφού δεν βλέπουν πώς μοιάζει, αποφασίζουν να το εξερευνήσουν με την αφή. Ο πρώτος πιστεύει ότι είναι σαν κορμός δέντρου. Ο δεύτερος νομίζει ότι είναι τοίχος. Ο τρίτος λέει ότι μοιάζει με χοντρό φίδι. Ο τέταρτος το νιώθει σαν σχοινί. Και ο πέμπτος σαν δόρυ.
Κανείς δεν καταλαβαίνει σωστά. Αν όμως ενώσουν τις διαφορετικές τους οπτικές γωνίες, μπορεί να καταλάβουν ότι έχουν να κάνουν με ελέφαντα. Ή τουλάχιστον η απάντηση να είναι λιγότερο λάθος από τις ατομικές τους εικασίες.
Με τον ίδιο τρόπο, κάθε ένα από τα δεκάδες νοητικά μοντέλα που υπάρχουν μπορούν να προσθέσουν στη συλλογιστική μας. Στον πολύπλοκο κόσμο των αποφάσεων τα συναισθήματα χορεύουν με τη λογική και η αβεβαιότητα παίζει τον δικό της ρόλο. Το να μάθουμε να εφαρμόζουμε όσο περισσότερα νοητικά μοντέλα γίνεται, μπορεί να κάνει όλη τη διαφορά – τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο. Μπορεί να οδηγήσει στο να πάμε τη ζωή, την καριέρα, την επιχείρησή μας στο επόμενο επίπεδο. Να οδηγηθούμε σε μεγάλη ανάπτυξη.
Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΩΝ ΝΟΗΤΙΚΩΝ ΜΟΝΤΕΛΩΝ
Πώς μπορούμε να είμαστε χρήσιμοι, αποτελεσματικοί και να συνεισφέρουμε πραγματική αξία, σε έναν κόσμο που αλλάζει ραγδαία;
Στηριζόμενοι στις συλλογιστικές μας δεξιότητες, τις οποίες καλούμαστε να αναπτύσσουμε συνέχεια. Τα νοητικά μοντέλα είναι ο τρόπος. Είτε το συνειδητοποιούμε είτε όχι, τα νοητικά μοντέλα που χρησιμοποιούμε καθορίζουν την ποιότητας της σκέψης μας. Αποτελούν το όχημα που μπορεί να αξιοποιήσει κάθε άνθρωπος με στόχο τον ορθολογισμό – την ορθότερη σκέψη. Σκέψη που οδηγεί σε καλύτερες αποφάσεις, στην επίλυση προβλημάτων, σε ένα καλύτερο αύριο.
Φύλλι Γαβριηλίδου, Podcaster | Educator,
Μελίνα Μολέσκη, Decision + behavioral scientist | Educator
