Στη Λευκωσία η έκθεση Μπορέλ, για τις σχέσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης με την Τουρκία, έγινε δεκτή με ικανοποίηση καθώς κατέγραφε με αρκετά ξεκάθαρο τρόπο την κατάσταση πραγμάτων σε όλο το φάσμα των ευρωτουρκικών θεμάτων και κυρίως ότι μεταξύ των δύο μερών υπάρχει μια προβληματική σχέση.

Πέραν, όμως, από την έκθεση και το περιεχόμενό της το ζητούμενο είναι οι επισημάνσεις Μπορέλ να αποτελέσουν αντικείμενο ευρύτερου διαλόγου σε επίπεδο Ευρωπαϊκού Συμβουλίου. Εγχείρημα, ωστόσο, αρκετά δύσκολο εάν ληφθεί υπόψη ότι οι ηγέτες της ΕΕ θα έχουν ενώπιόν τους μια ατζέντα η οποία θα έχει δύο εν εξελίξει πολέμους.

Η προβληματική στάση της Τουρκίας στο Κυπριακό και την ανατολική Μεσόγειο, σύμφωνα με τα όσα αναφέρονται στην έκθεση, επηρεάζει ουσιωδώς τις σχέσεις της ΕΕ. Τα κυπρογενή ζητήματα συνεχίζουν να αποτελούν βασικά κριτήρια αξιολόγησης των επόμενων βημάτων στα ευρωτουρκικά. Όσον αφορά το Κυπριακό καταγράφεται η υποστήριξη της ΕΕ στην επίτευξη συνολικής λύσης τους προβλήματος στη συμφωνημένη βάση. Επίσης η ΕΕ εκφράζει ετοιμότητα για ενεργή εμπλοκή προς υποστήριξη όλων των σταδίων της υπό τα Ηνωμένα Έθνη διαδικασίας αξιοποιώντας στο πλαίσιο αυτό όλα τα μέσα που διαθέτει. Επίσης εκφράζει αποφασιστικότητα για χρησιμοποίηση όλων των εργαλείων και επιλογών που διαθέτει προς προάσπιση των συμφερόντων της Ένωσης και των κρατών μελών.

Η έκθεση Μπορέλ ετοιμάστηκε μετά από τις σχετικές οδηγίες που είχαν δοθεί τον περασμένο Ιούνιο. Πιο συγκεκριμένα στην παράγραφο 42 των συμπερασμάτων του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου αναφερόταν: «Υπενθυμίζοντας τα προηγούμενα συμπεράσματά του για τις σχέσεις της ΕΕ με την Τουρκία, στα οποία συγκαταλέγονται τα συμπεράσματα του Ιουνίου 2021 και η δήλωση του Μαρτίου 2021, και δεδομένων των πρόσφατων εκλογών στην Τουρκία, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο καλεί τον Ύπατο Εκπρόσωπο και την Επιτροπή να υποβάλουν έκθεση στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο σχετικά με την κατάσταση των σχέσεων ΕΕ – Τουρκίας, με βάση τα μέσα και τις επιλογές που έχουν προσδιοριστεί από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, και με σκοπό τα επόμενα βήματα να γίνουν με στρατηγικό και μακρόπνοο τρόπο».

Ιδιαίτερη σημασία έχουν για την Κύπρο τα τμήματα για το Κυπριακό και την Aνατολική Μεσόγειο. Επιγραμματικά τα σημαντικά της έκθεσης όσον αφορά το Κυπριακό εντοπίζονται στα εξής:

⦁ Το ζήτημα της επίλυσης του Κυπριακού αποτελεί βασικό στοιχείο των έντονων διαφωνιών της Τουρκίας με την ΕΕ στην Ανατολική Μεσόγειο. Η κατάσταση στην Κύπρο συνέχισε να επιδεινώνεται λόγω των επίμονων προσπαθειών της Τουρκίας και της της τουρκοκυπριακής ηγεσίας για υποβάθμιση τη βάση της επίλυσης του Κυπριακού ζητήματος, που κατοχυρώνεται στο πλαίσιο του ΟΗΕ (δικοινοτική και διζωνική ομοσπονδία με πολιτική ισότητα, σύμφωνα με τα σχετικά ψηφίσματα του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ).

⦁ Σε αυτό το πλαίσιο, η Τουρκική Δημοκρατία και η τουρκοκυπριακή ηγεσία ενέτειναν τις προσπάθειες για την επιδίωξη της αναγνώριση της λεγόμενης «Τουρκικής Δημοκρατίας της Βόρειας Κύπρου» σε διεθνείς οργανισμούς, όπως ο Οργανισμός Τουρκογενών Κρατών (OTS), καθώς και μονομερείς ενέργειες ιδίως στα Βαρώσια, κατά παράβαση των ψηφισμάτων του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ. Η Τουρκία συνέχισε να επικρίνει την απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ να ανανεώσει την εντολή της Ειρηνευτικής Δύναμης στην Κύπρο (ΟΥΝΦΙΚΥΠ) χωρίς τη συγκατάθεση της τουρκοκυπριακής κοινότητας.

⦁ Η συνολική στάση της Τουρκίας στο Κυπριακό και η μη αναγνώριση της Κυπριακής Δημοκρατίας συνεχίζει να εμποδίζει διάφορους τρόπους συνεργασίας, μεταξύ άλλων στους τομείς της ασφάλειας και της άμυνας. Η Τουρκική Δημοκρατία πρέπει να επαναβεβαιώσει τη δέσμευσή της στις συνομιλίες για την επίλυση του Κυπριακού υπό την ηγεσία των Ηνωμένων Εθνών, σύμφωνα με τα σχετικά ψηφίσματα του ΟΗΕ, συμπεριλαμβανομένων των εξωτερικών πτυχών τους.

Σημαντικές θεωρούνται από πλευράς Λευκωσίας και οι αναφορές που σχετίζονται με την προσπάθεια επανέναρξης των συνομιλιών στο Κυπριακό τη δεδομένη στιγμή. Γιατί παρ’ όλο ότι συνεχίζεται η απουσία διαλόγου έρχεται τον Γενάρη η έκθεση του Γενικού Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών για το Κυπριακό αλλά και το ψήφισμα του Συμβουλίου Ασφαλείας για την ανανέωση της θητείας της ΟΥΝΦΙΚΥΠ. Και μια ξεκάθαρη τοποθέτηση από πλευράς ΕΕ σ’ ότι αφορά τις προσπάθειες επανέναρξης των συνομιλιών έχει τη δική της βαρύτητα αυτή την περίοδο.

Πιο συγκεκριμένα η έκθεση Μπορέλ αναφέρει για το Κυπριακό:

1. Η ΕΕ παραμένει πλήρως προσηλωμένη σε μια συνολική διευθέτηση του κυπριακού προβλήματος, στο πλαίσιο του ΟΗΕ και σύμφωνα με το κεκτημένο της ΕΕ και τις αρχές με βάση τις οποίες η ΕΕ ιδρύθηκε. Η ΕΕ έχει καλέσει, πιο πρόσφατα στα συμπεράσματα του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου του Ιουνίου 2023, για την ταχεία επανέναρξη των διαπραγματεύσεων και εξέφρασε την ετοιμότητα να διαδραματίσει ενεργό ρόλο ώστε να υποστηρίξει όλα τα στάδια της διαδικασίας υπό την ηγεσία των Ηνωμένων Εθνών και να εντείνει την πρακτική της υποστήριξης για τη διευκόλυνση μιας συνολικής διευθέτησης, με όλα τα κατάλληλα μέσα που διαθέτει. Η δέσμευση της ΕΕ και η υποστήριξή της στο Κυπριακό αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την αποκλιμάκωση των εντάσεων στην περιοχή.

2. Η ΕΕ επίσης εκφράζει συνεχώς την υποστήριξή της προς την ηγεσία του ΟΗΕ όσον αφορά μια ανανεωμένη προσπάθεια για να φέρει τις (δυο) πλευρές στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων και, εν προκειμένω, στην έκκληση για τον διορισμό ενός απεσταλμένου του ΟΗΕ. Η ΕΕ είναι έτοιμη να στηρίξει τη διαδικασία του ΟΗΕ.

Η Λευκωσία θέλει κάτι πέραν από ένα καλό λεκτικό σ’ ένα κείμενο. Και το ζητούμενο στην προκειμένη περίπτωση είναι η έκθεση Μπορέλ να αποτελέσει βάση για μια ουσιαστική συζήτηση των ευρωτουρκικών. Γιατί μέσα από μια τέτοια συζήτηση θα μπορεί να βάλει κάτω όλα όσα γίνονται από πλευράς Άγκυρας τόσο σε βάρος της Κύπρου όσο και στην περιοχή. Υπό τα σημερινά δεδομένα και την παγκόσμια και περιφερειακή κατάσταση μία ουσιαστική συζήτηση των ευρωτουρκικών σε επίπεδο Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, δηλαδή από τους ηγέτες της ΕΕ, είναι δύσκολη.

Ήδη από την προκαταρκτική ατζέντα του Συμβουλίου Εξωτερικών Υποθέσεων που θα συνέλθει στις 11 Δεκεμβρίου είναι εμφανές ότι πως ο πόλεμος στην Ουκρανία και η κατάσταση στο Ισραήλ και την περιοχή θα είναι στο επίκεντρο των ζητημάτων που θα απασχολήσουν την ΕΕ.

Για την Ευρωπαϊκή Ένωση, όπως φαίνεται και μέσα από την ατζέντα της συνόδου κορυφής, πρώτο θέμα συζήτησης παραμένει ο πόλεμος στην Ουκρανία καθώς θεωρείται ότι επηρεάζει περισσότερο τα κράτη μέλη απ’ ο,τιδήποτε άλλο. Η Μέση Αναστολή (πόλεμος Ισράηλ-Χαμάς και ευρύτερη περιοχή) έρχονται πιο κάτω. Στην ατζέντα του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου (14-15 Δεκεμβρίου) περιλαμβάνεται κεφάλαιο για τη διεύρυνση όπου εκεί αναμένεται ότι θα συζητήσουν και το θέμα Τουρκίας.

Αυτό όμως δεν θεωρείται αρκετό για την κυπριακή πλευρά, η οποία θεωρεί πως μια εις βάθος συζήτηση των ευρωτουρκικών είναι σημαντική όχι μόνο για την Κύπρο (λόγω Κυπριακού) αλλά και για την ίδια την ΕΕ. Ωστόσο, είναι ξεκάθαρο, υπό της σημερινές συνθήκες ένας τέτοιος διάλογος δεν μπορεί να γίνει σε έκταση και σε βάθος. Η τελευταία αξιολόγηση των σχέσεων ΕΕ-Τουρκίας είχε γίνει πριν από δυόμιση χρόνια, τον Ιούνιο του 2021.

Υπό αίρεση ο Διάλογος Υψηλού Επιπέδου

Στην έκθεση Μπορέλ αναφέρεται ακόμα ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει «στρατηγικό συμφέρον» να αναπτύξει τις σχέσεις της με την Τουρκία. Σημειώνει ότι αυτή η ανάπτυξη σχέσεων θα είναι στη βάση της εμπιστοσύνης και της συναίνεσης , κατά τρόπο αναλογικό και αναστρέψιμο. Ενώ υπογραμμίζεται ότι η ΕΕ έχει τα εργαλεία για να υπερασπιστεί τα συμφέροντά της και αυτά των κρατών μελών.

Προτείνεται η επανέναρξη του Διαλόγου Υψηλού Επιπέδου σε τομείς όπως η οικονομία, η ενέργεια και οι μεταφορές. Με την ΕΕ να ξεκαθαρίζει ότι αυτός ο διάλογος μπορεί να ξεκινήσει δεδομένου ότι δεν θα επαναληφθούν οι παράνομες γεωτρήσεις του 2019. Ως γνωστό ο Διάλογος Υψηλού Επιπέδου είχε διακοπεί το 2019 λόγω των τουρκικών παράνομων ενεργειών στην ανατολική Μεσόγειο και έκτοτε δεν υπήρξε διαφοροποίηση.

Όσον αφορά την Τελωνειακή Ένωση, προτείνει επανέναρξη των συζητήσεων για καθορισμό διαπραγματευτικού πλαισίου για επικαιροποίηση της, δεδομένου πως η Τουρκία αντιμετωπίσει το ζήτημα της παράκαμψης κυρώσεων κατά της Ρωσίας, εφαρμόζοντας ειδικότερα αποτελεσματικά μέτρα για να σταματήσει η επαναεξαγωγή ειδών που μπορούν να έχουν στρατιωτική χρήση.

Η έκθεση Μπορέλ σημειώνει πάντως ότι την τελευταία διετία η Τουρκία «έχει επιδείξει πιο εποικοδομητική συμπεριφορά σε διάφορα θέματα, μεταξύ άλλων στις διμερείς σχέσεις με κράτη μέλη της ΕΕ και σε έναν αριθμό μακροχρόνιων εμποδίων στο εμπόριο». Όπως σημειώνεται, πρόκειται για θετικά βήματα στα οποία πρέπει να υπάρξει συνέχεια, τονίζεται πως η Τουρκία έχει αναλάβει θετικές πρωτοβουλίες σε σχέση με τον πόλεμο στην Ουκρανία, αν και «οι πρόσφατες προσπάθειές της να αντιμετωπίσει την παράκαμψη κυρώσεων μέσω της επικράτειας της πρέπει ακόμα να επιφέρει απτά αποτελέσματα».

Τίποτε δεν κινείται

Από τον περασμένο Ιούνιο μέχρι και σήμερα, δηλαδή ανάμεσα στα δύο Ευρωπαϊκά Συμβούλια δεν υπήρξε η όποια ουσιαστική κίνηση από πλευράς Τουρκίας όσον αφορά τις σχέσεις της με την Ευρωπαϊκή Ένωση και ειδικότερα για θέματα που άπτονται των ευρωτουρκικών διαπραγματεύσεων.

Αυτό καταδεικνύει και την προβληματική σχέση ανάμεσα σε ΕΕ και Τουρκία και καθιστά δύσκολο έναν διάλογο ανάμεσα στις δύο πλευρές. Η Άγκυρα από πλευράς της δείχνει να μην είναι διατεθειμένη να προβεί στην όποια κίνηση που ζητά η ΕΕ και από την άλλη οι Βρυξέλλες δεν φαίνεται ότι έχουν πρόθεση να προχωρήσουν πέραν από κάποιες διευκολύνσεις προς τους Τούρκους (π.χ. visa facilitation).