* Αναδημοσίευση από τα Ελεύθερα, τεύχος 13.2.2022.
Γραμμένο σε μια άλλη εποχή, το εμβληματικό μυθιστόρημα του Τζορτζ Όργουελ «1984» δεν αποδείχτηκε απλώς προφητικό και διαχρονικό, αλλά ένα κλειδί κατανόησης της εξουσίας, ένα παντοτινό μανιφέστο του καθεστώτος εις το διηνεκές. Η διασκευή των Ρόμπερτ Άικ και Ντάνκαν Μακμίλαν, που έκανε αίσθηση στο Μπρόντγουεϊ, ανεβαίνει στη Νέα Σκηνή του ΘΟΚ και μ’ αυτή την αφορμή ο σκηνοθέτης ξετυλίγει τις προθέσεις και τους συλλογισμούς του.
– Πόσο πιο προβοκατόρικη μπορεί να γίνει η μεταφορά ενός προβοκατόρικου μυθιστορήματος; Δεν δέχομαι τον χαρακτηρισμό «προβοκατόρικο» για το μυθιστόρημα, εκτός αν εννοείς τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποίησε τον Όργουελ η Δύση, για δικούς της λόγους. Καθώς η πολυπλοκότητα του κόσμου φαίνεται να αυξάνεται με γρήγορους ρυθμούς, όλο και μεγαλώνει η τάση να απορροφούμε παθητικά τις πληροφορίες με το να δεχόμαστε δίχως να εξετάζουμε κριτικά αυτό που φαίνεται και ακούγεται. Δεν κάνουμε ενεργητικά τις προσωπικές μας επιλογές ως προς το τι να αποδεχθούμε και τι να απορρίψουμε. Η Αξία της Κριτικής Σκέψης- η ερμηνεία των πραγματικών γεγονότων- είναι που μπορεί να αλλάξει τον τρόπο που βλέπουμε τα πράγματα.
– Ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της δικής σου πρότασης; Είναι από τα έργα που σε ωθούν να αντιμετωπίσεις τους πιο μύχιους φόβους σου. Προβαίνουμε σε μια σύγχρονη ανάγνωση που θέλει να φανερώσει και να προβληματίσει τον θεατή όσο αφορά τους διαφορετικούς τρόπους που μπορεί ένα σύστημα να τον ελέγξει. Αυτό που θέλουμε να φωτίσουμε είναι ότι- είτε μιλούμε για «ολοκληρωτικά» καθεστώτα, είτε για «ολοκληρωτικές» καπιταλιστικές κοινωνίες λόγω του ότι ελέγχονται ολωσδιόλου από την ηγεμονία του κεφαλαίου και στοχεύουν στη μεγιστοποίηση των κερδών- στόχος είναι η διατήρηση του κοινωνικού ελέγχου, εξαλείφοντας την όποια εστία αντίθεσης.
– Δεν μπορεί το «1984» να διαβαστεί ως κριτική των σύγχρονων καπιταλιστικών κοινωνιών; Είναι δύσκολο. Τα μέσα, ειδικά στις καπιταλιστικές κοινωνίες, λειτουργούν ως οχήματα κοινωνικοποίησης και κατήχησης με πολύ πιο δυσδιάκριτους και περίπλοκους τρόπους απ’ ό,τι τα μηχανήματα χονδροειδούς προπαγάνδας στο μυθιστόρημα του Όργουελ. Οι πλείστοι τηλεθεατές δεν έχουν επίγνωση πως όταν παρακολουθούν ειδήσεις, ψυχαγωγικά ή διαφημιστικά προγράμματα κατηχούνται στις κυρίαρχες αξίες, πεποιθήσεις και μορφές σκέψης και συμπεριφοράς. Η παρρεκλίνουσα συμπεριφορά στις καπιταλιστικές κοινωνίες είναι πιο πιθανό να αναδιαμορφωθεί από τις τεχνικές ελέγχου παρά από τη μέθοδο της «μπότας πάνω στο πρόσωπο» του Μεγάλου Αδελφού. Ο Όργουελ παρουσιάζει όλη την κατασταλτική δύναμη συγκεντρωμένη στα χέρια του κράτους. Δεν μπορούν τα πιο διάσημα μυθιστορήματα και δοκίμιά του να προσφέρουν χρήσιμες κριτικές οπτικές για τον καπιταλισμό του σήμερα, δεν ρίχνουν πολύ φως για το πώς λειτουργούν οι κοινωνίες στην παρούσα πραγματικότητα.
– Δηλαδή, δεν ισχύει ότι ο δυστοπικός εφιάλτης του Όργουελ μοιάζει όλο και πιο ζωντανός στην εποχή μας; Οι δυστοπικές κοινωνίες εμφανίζονται σε πολλά καλλιτεχνικά έργα και αφηγήσεις. Συχνά χαρακτηρίζονται από αναφορές στον απανθρωπισμό, τον καθεστωτισμό, την περιβαλλοντική καταστροφή, ή άλλα φαινόμενα που αφορούν την κατακλυσμική πτώση της κοινωνίας. Η δυστοπία στην τέχνη υπερτονίζει συγκεκριμένα αρνητικά γνωρίσματα των υπαρχουσών κοινωνιών, με σκοπό να αναδείξει το ενδεχόμενο κακό, χωρίς ωστόσο ν’ αντιπροτείνει ένα θετικό πρότυπο. Η δυστοπία του «1984» είναι λίγο- πολύ γνωστή. Εκείνο που αξίζει να τονιστεί είναι πως στο έργο αυτό οι έννοιες έχουν χάσει τη σημασία τους.
– Ποιο είναι το αντίστοιχο του Μεγάλου Αδελφού σήμερα; «Οι Εμπορικές Δημοκρατίες». Κανένας Μεγάλος Αδελφός δεν θα υπήρχε, αν αντιδρούσαμε στη λογική του κέρδους ως αυτοσκοπό, η οποία προκαλεί το ξέσπασμα ενός ολοένα αυξανόμενου εγωισμού. Δυστυχώς, ο σύγχρονος άνθρωπος δεν έχει χρόνο να ασχοληθεί με πράγματα που θεωρούνται άχρηστα. Η φράση «Ο Μεγάλος Αδελφός σε παρακολουθεί» αντικαταστάθηκε από τη φράση «Ο Χρόνος είναι Χρήμα». Και ακριβώς αυτή η «έλλειψη χρόνου» τον καταδικάζει να μετατραπεί σε μια άψυχη μηχανή, σ’ ένα ον ανίκανο να καλλιεργήσει συναισθήματα και φιλίες.
– Ποια σημασία θα έπρεπε να έχει σε μια πολιτεία το θέατρο –όπως και κάθε μορφή τέχνης- ώστε να μην κινδυνεύει να χαρακτηριστεί «καθεστωτικό»; Ανά τους αιώνες πολλοί φιλόσοφοι, λογοτέχνες, καλλιτέχνες έχουν αναφερθεί επίμονα στη σημασία των άχρηστων γνώσεων, που καθιστούν την ανθρωπότητα πιο ανθρώπινη. Μια πολιτεία η οποία δεν συνειδητοποιεί ότι οι τέχνες, η κουλτούρα και η μόρφωση αποτελούν το ιδανικό αμνιακό υγρό μέσα στο οποίο οι ιδέες της δημοκρατίας, της ελευθερίας, της δικαιοσύνης, της ισότητας, του κοσμικού χαρακτήρα της κοινωνίας, του δικαιώματος στην κριτική, της ανοχής, της αλληλεγγύης, του κοινού καλού, μπορούν να αναπτυχθούν δυναμικά, τότε καταργεί το παρελθόν αλλά και το δικαίωμα των ανθρώπων να ονειρεύονται. Τότε δεν θα μπορούμε να διακρίνουμε καμία διαφορά ανάμεσα στα καθεστώτα και τις «εμπορικές δημοκρατίες».
– Γιατί μια εξουσία να επενδύει στον Πολιτισμό εφόσον ουσιαστικά την υπονομεύει; Δεν έχει λόγο να το κάνει. Μια κρίση ξεπερνιέται όχι πετσοκόβοντας τα κονδύλια για την κουλτούρα, αλλά διπλασιάζοντάς τα. Οι περικοπές στον ειδικό προϋπολογισμό για τις επιστήμες, τα γράμματα και τις τέχνες είναι αρνητικές για δύο λόγους. Είναι ασήμαντες από οικονομική άποψη και βλαβερές από όλες τις άλλες απόψεις. Όταν η κρίση σφίγγει ως μέγγενη, ένα κράτος είναι αναγκαίο να διπλασιάζει τα ποσά που απευθύνονται στις τέχνες, τη γνώση και τη μόρφωση ώστε η ρέπουσα προς τον ωφελιμισμό κοινωνία να μην κατρακυλά στο σκοτεινό βάραθρο της αμάθειας. Γιατί, μετά δυστυχώς θα επικρατήσει η αρνητική ρήση του Όργουελ: «Η άγνοια είναι δύναμη».
– Είναι ο έρωτας δύναμη διαβρωτική για την εξουσία; «Δεν γεννήθηκα για να μισώ αλλά για ν’ αγαπώ» λέει η Αντιγόνη από τα βάθη του χρόνου. «Σ’ αγαπώ» γράφει αφήνει η Τζούλια στο σημείωμα που δίνει στον Ουίνστον. Ο Κρέων, ο μέσος σκλάβος του νόμου, της τάξης και της ρουτίνας, διακηρύττει ότι οποιαδήποτε κυβέρνηση είναι καλύτερη από την ακυβερνησία. Δημιουργεί δικούς του κανόνες κι όλα είναι προσαρμοσμένα σε μια και μοναδική αλήθεια. Εκπρόσωπος αυτής της μοναδικής αλήθειας είναι κι ο Μεγάλος Αδελφός. Υπογραμμίζεται το παράλογο, συγχέοντας το επιβεβαιωμένο γεγονός με το αληθοφανές. Όλοι όσοι βρίσκονται γύρω από τον Μεγάλο Αδελφό είναι θανατοποινίτες με αναστολή. Ο χορός ζει με την αιδώ και το νόμο. Τρομοκρατούνται όμως όταν ακούν ότι κάποιος δεν υπακούει στο νόμο. Το ίδιο και με τον έρωτα. Λένε ωραία πράγματα γι’ αυτόν, αλλά τον φοβούνται μέχρι θανάτου. Στους άγραφους κι απαρασάλευτους νόμους κρύβεται το μυστικό των παράξενων και απροσδιόριστων δυνάμεων που κοινοί, υπάκουοι στους νόμους, άνθρωποι βρίσκουν ενοχλητικές και τρομακτικές. Όμως, αυτά είναι τα μεγάλα ασυνείδητα ένστικτα του κόσμου, οι αμετάβλητες ορμές που λυτρώνουν την ανθρωπότητα από τους δισταγμούς και την απρόθυμη υποταγή.
– Ποιον θεωρείς τον πιο τρομακτικό και επιτακτικό συλλογισμό του Όργουελ; «Όποιος ελέγχει το παρελθόν, ελέγχει το μέλλον. Όποιος ελέγχει το παρόν, ελέγχει το παρελθόν». Βασικός άξονας πολιτικής του καθεστώτος 1984 είναι η πλήρης εξάλειψη του παρελθόντος. Η κατάργηση της μνήμης, καταργεί και τη σκέψη. Πρόκειται για τη βασική αρμοδιότητα του Υπουργείου Αλήθειας.
– Ποιο είναι το δικό σου «Δωμάτιο 101»; Η αναπόφευκτη μοίρα της απαλής σάρκας που είναι να αποσυντεθεί ανάμεσα στα σκουλήκια και τους σβόλους της υγρής γης. Αλλά… είμαστε έτσι φτιαγμένοι που μονάχα διαμέσου της αδύνατης και φθαρτής σάρκας μπορούμε να διακρίνουμε την αιωνιότητα. Κανείς δεν σκέφτεται πως μπορεί να βρεθεί μ’ έναν πεθαμένο στην αγκαλιά του και πως δεν θα ξαναδεί το πρόσωπο του οποίου το όνομα θυμάται.
– Υπάρχει αντίδοτο στη λογική του ωφελιμισμού; Στην εποχή της δικτατορίας του κέρδους, μόνο η κουλτούρα μπορεί να αποτελέσει αντίδοτο ενάντια στην επικρατούσα λογική του ωφελιμισμού. Και εξηγώ: Πρώτον, διότι με τα χρήματα μπορείς να αγοράσεις τα πάντα εκτός από τη γνώση, δεύτερον επειδή η ανταλλαγή ιδεών δεν έχει καμία ανταλλακτική αξία και τρίτον διότι μόνο η γνώση μπορεί να αμφισβητήσει τους νόμους της αγοράς. Χωρίς σημαντικά εσωτερικά κίνητρα και τη λειτουργία της κριτικής σκέψης, ακόμη και το πιο σπουδαίο πτυχίο που έχει αποκτηθεί με χρήματα δεν θα μας προσφέρει καμία αληθινή γνώση και δεν θα ευνοήσει καμία αληθινή μεταμόρφωση του πνεύματος. Η πολιτική που βασίζεται στο ιδιαίτερο συμφέρον των κομμάτων αλλά και των ψηφοφόρων δεν επιφέρει καλά αποτελέσματα ούτε σε οικονομικό ούτε σε κοινωνικό επίπεδο. Δεν είναι τυχαίο ότι βλέπουμε να πληθαίνουν πολιτικοί σχηματισμοί που, εκμεταλλευόμενοι τις δυσκολίες των ανθρώπων, υποκινούν τη σύγκρουση, μέσα από την προώθηση μισαλλόδοξων μορφών τοπικισμού, εγωισμών και ρατσισμού, με μοναδικό σκοπό τη δημαγώγηση και την εξυπηρέτηση πολιτικών φιλοδοξιών.
– Είναι επί της ουσίας ανίσχυρες οι προειδοποιήσεις και οι συναγερμοί της τέχνης; Δεν μπορεί ένα βιβλίο ν’ αλλάξει τον κόσμο; Αν δεχτούμε τον όρο «αλλαγή» -ο οποίος συνήθως καταχράται από τα υποψήφια κόμματα- ως προς την υπόσχεση για πραγματική βελτίωση των πολιτικοκοινωνικών συνθηκών, τότε τίποτα δεν μπορεί ν’ αλλάξει τον κόσμο. Το μόνο που αλλάζει και προχωρεί είναι η Ιστορία. Δεν αλλάζουν τα πράγματα, εμείς αλλάζουμε. Κι έτσι αλλάζει ο τρόπος που βλέπουμε τα πράγματα. Δεν μπορεί ένα ουσιαστικό να αλλάξει τον κόσμο. Χρειάζεται ρήμα: πράξη- διαμορφώνω. Διαφορετικά παραβλέπουμε αυτή καθαυτή την αξία της ομορφιάς, την πολιτισμική λειτουργία που μπορεί να έχει η τέχνη στη διαμόρφωση της ταυτότητας και της πολιτισμικής ανάπτυξης ενός λαού.
– Ένα κοινό που δεν έχει ζήσει στο πετσί του την υποταγή από ένα αυταρχικό καθεστώς, μπορεί να συνειδητοποιήσει την έννοια και την απειλή; Θεωρώ ότι αν αφαιρέσουμε το επίθετο «αυταρχικό», δεν χρειάζεται να συνειδητοποιήσεις κάποια έννοια ή απειλή. Απλά κοίταξε τριγύρω. Τα μαζικά μέσα, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, η τηλεπικοινωνία ιδιωτικοποιούν και αποπολιτικοποιούν δομικά τα άτομα συγκρατώντας τα με ασφάλεια στα όρια του σπιτιού τους κι όχι σε δημόσια ή κοινωνική δραστηριότητα -πάντα σε συνεργασία του κρατικού μηχανισμού με τον ιδιωτικό. Δηλαδή, η ίδια η πράξη του να βρίσκονται πολλές ώρες επί της οθόνης ιδιωτικοποιεί τα άτομα και συχνά επιβάλλει ασυνείδητα εικόνες, πρότυπα και αξίες που διαμορφώνουν την ατομική σκέψη και συμπεριφορά- ή περισπούν τα άτομα από τα πραγματικά πολιτικά και κοινωνικά προβλήματα. Το μόνο που αλλάζει είναι το μέσο. Όχι ο σκοπός. Κι όχι, ο σκοπός δεν αγιάζει τα μέσα.
– Πόσο εύκολο είναι σήμερα να πετύχει κάτι ένας άνθρωπος που πηγαίνει κόντρα στο σύστημα, όπως λ.χ. ο Σνόουντεν ή ο Ασάνζ; Δεν ξέρω αν θα συμφωνούσα με τη φράση «κόντρα στο σύστημα». Αποκαλύπτοντας τους σκοτεινούς κρατικούς μηχανισμούς παρακολούθησης και επιτήρησης χρησιμοποιώντας αντίστοιχους ιδιωτικούς μηχανισμούς παρακολούθησης είναι σαν βλέπουμε το ίδιο νόμισμα από την άλλη πλευρά. Αν αποκάλυπτες όμως τους κρατικούς μηχανισμούς όλων των κρατών, ίσως να το εξετάζαμε από μια διαφορετική σκοπιά.
– «Ωραίο πράγμα η καταστροφή των λέξεων» αναφέρεται στο βιβλίο. Οδηγούμαστε πράγματι σε μια Νέα Ομιλία; Η Νέα Ομιλία είναι η γλώσσα του καθεστώτος, από την οποία έχουν αφαιρεθεί επικίνδυνες λέξεις, όπως η λέξη «ελεύθερος». Στο τέλος του βιβλίου υφίσταται ένα παράρτημα, όπου εξηγείται η Νέα Ομιλία. Τι είναι αυτό; Είναι το είδος της ομιλίας που σχεδίασε το Κόμμα, διαγράφοντας λέξεις, ώστε να υπάρχουν μόνον οι απολύτως απαραίτητες. Δηλαδή, δεν θα υπάρχουν πια στο μέλλον οι λέξεις υπέροχος, θαυμάσιος, έξοχος κ.λπ. Αντίθετα, θα χρησιμοποιούνται οι λέξεις δίκαλος, τρίκαλος κ.ο.κ. Γιατί αυτό; Αν περιορισθεί το λεξιλόγιο, περιορίζεται η έκφραση κι άρα η διάδοση -των επικίνδυνων για το Κόμμα- ιδεών… Οι δημόσιοι λειτουργοί, τα στελέχη των επιχειρήσεων και τα μαζικά μέσα, χρησιμοποιούν μια μονοδιάστατη γλώσσα για να εξομαλύνουν τις αντιθέσεις και τα προβλήματα κι έτσι περιορίζουν τη σκέψη και τον ουσιαστικό δημόσιο λόγο.
– Ποιες είναι οι επιπτώσεις σε ό,τι αφορά τη σκέψη; Ξέρεις ποιες είναι οι πρώτες δύο λέξεις με τις οποίες έρχονται αμέσως σε επαφή οι φοιτητές που εγγράφονται στο πανεπιστήμιο; Οι όροι «πιστωτικές μονάδες και «οφειλόμενα». Φυσικά, πρόκειται για δύο λέξεις που έχουμε δανειστεί από το πεδίο της οικονομίας και κυριαρχούν πλέον σε κάθε φάσμα της ζωής. Πιστώσεις και χρέη έχουν γίνει οι μοναδικές παράμετροι για να προσδιορίσουμε την ταυτότητά μας. Για τους τραπεζίτες και τον χρηματοπιστωτικό τομέα, «σωστοί» πολίτες είναι εκείνοι που πληρώνουν τα χρέη τους. Η διαφθορά δεν τους ενδιαφέρει. Κανένα σκάνδαλο. Καμία έκπληξη. Αδιαφορούμε για τις πολιτισμικές μας ρίζες. Και πλέον μετρούν μόνο οι ισολογισμοί και η πληρωμή του χρέους στους πιστωτές. Αυτή η λογική και πρακτική είναι καταστρεπτική για την τύχη της ίδιας της δημοκρατίας και της σκέψης. Αν αλλοιώσουμε το νόημα στις λέξεις, καταργούμε την ύπαρξη τον πολιτισμικών μαθημάτων. Και ταυτόχρονα καταργούμε τις τέχνες, οδηγούμαστε με μαθηματική ακρίβεια στην προοδευτική απώλεια μνήμης με κατάληξη την πλήρη αμνησία.
– Υπάρχει κάποια συμβουλή- προειδοποίηση που έχεις να δώσεις προς τους θεατές; Η λέξη «προειδοποίηση» μού φαντάζει καθεστωτική. Γι’ αυτό προτιμώ την πρώτη. Ή μάλλον όχι. Μια ευχή θα δώσω: «Καλή θέαση».
* Το «1984» του Τζορτζ Όργουελ σε σκηνοθεσία Λέανδρου Ταλιώτη παρουσιάζεται στη Νέα Σκηνή του ΘΟΚ από τις 7 Οκτωβρίου και κάθε Τετάρτη, Παρασκευή, Σάββατο στις 8.30μ.μ. και Κυριακή στις 6μ.μ.
Ελεύθερα, 13.2.2022
