Του Χαράλαμπου Μπακιρτζή*
Μόλις κυκλοφόρησε σε τρεις πολυσέλιδους τόμους ο «Κατάλογος των εικόνων της Κύπρου», που συντηρήθηκαν από το 1979 έως το 2018 με επιχορηγήσεις του Ιδρύματος Α. Γ. Λεβέντη. Καταγράφηκαν 2004 εικόνες σε 129 ναούς, 14 μονές και 11 εκκλησιαστικά μουσεία, εικονοφυλάκεια και σκευοφυλάκεια. Οι εικόνες του Καταλόγου είναι ταξινομημένες κατά Μητρόπολη, Επισκοπή, πόλη, χωριό ή περιοχή, ναό ή μονή. Ο πρώτος τόμος, 1428 σελίδων, περιλαμβάνει λεπτομερή περιγραφή όλων των εικόνων, βιβλιογραφία και ευρετηριακούς πίνακες. Ο δεύτερος τόμος, 1196 σελίδων, και ο τρίτος, 843 σελίδων, περιέχουν ολοσέλιδους έγχρωμους πίνακες των εικόνων.
Ο πρόεδρος του Ιδρύματος δρ Αναστάσιος Π. Λεβέντης γράφει στον πρόλογο: «Οι παλαιότερες εικόνες του καταλόγου χρονολογούνται στον 12ο αι. και η νεώτερη το 1986. Στη μακρά περίοδο οκτώ αιώνων μεγάλος αριθμός εικόνων διεσπάρη στην Κύπρο, πολλές χάθηκαν ή καταστράφηκαν, αντιπροσωπευτικό μέρος όμως όσων διασώθηκαν περιλαμβάνεται σε αυτόν τον κατάλογο. Πρόκειται για εικόνες διαφόρων τεχνοτροπιών, από λαϊκότροπες έως δυτικότροπες –ιταλικής κυρίως επίδρασης– οι οποίες όντως απηχούν όλες τις εκκλησιαστικές τάσεις της κυπριακής κοινωνίας της περιόδου. Αριθμός παραστάσεων φέρουν ελληνικές επιγραφές με ονόματα γνωστών και άγνωστων αγιογράφων και δωρητών, πόλεων, χωριών, μονών και εκκλησιών. Η πλούσια εικονογραφία των εικόνων περιλαμβάνει και μεμονωμένους αγίους, ιδίως Κυπρίους όπως τον Άγιο Βαρνάβα, τον Άγιο Επιφάνιο, τον Άγιο Δημητριανό, τον Άγιο Νεόφυτο και άλλους, σκηνές και εορτές του χριστολογικού και θεομητορικού κύκλου και άλλες παραστάσεις διαδεδομένες την εποχή αυτή.
»Λόγω της ευρείας διακίνησης των εικόνων στην αγροτική και αστική κοινωνία της νήσου θα μπορούσαμε να τις χαρακτηρίσουμε εικόνες του κυπριακού λαού με εγγενή ιστορική αξία. Ομού με εικόνες της βυζαντινής και μεσαιωνικής Κύπρου, οι σημαντικότερες των οποίων φυλάσσονται στο Βυζαντινό Μουσείο του Ιδρύματος Μακαρίου Γ΄, αποτελούν τον θησαυρό της κυπριακής εκκλησιαστικής πίστης και τέχνης. Ο μεγάλος αριθμός των εικόνων που συντηρήθηκαν και η κατανομή τους ανά την Κύπρο σημαίνει εκ των πραγμάτων ότι το πρόγραμμα θα μπορούσε να είναι το μεγαλύτερο έργο συντήρησης εκκλησιαστικής κληρονομιάς στην Κύπρο και στην Ελλάδα. Το έργο καθόλη τη διάρκεια και σε όλα τα επίπεδα διεκπεραιώθηκε αποκλειστικά από Κυπρίους και είναι κατά μοναδικό τρόπο κυπριακό επίτευγμα».
Η εκτέλεση του μεγάλου αυτού προγράμματος έγινε από μικρή ομάδα αφοσιωμένων συνεργατών του Ιδρύματος. Την έρευνα αρχείων, εντοπισμό εικόνων, επιτόπου επισκέψεις, καταγραφή, περιγραφή και φωτογράφιση των εικόνων, όπως και για τη σύνταξη των λημμάτων και των ευρετηριακών πινάκων, είχε η Θέκλα Καλλή, τη γλωσσική επιμέλεια των λημμάτων ο Κώστας Ιεροκηπιώτης, τον έλεγχο των δοκιμίων η Ειρήνη Μοδέστου, τη σύνταξη της βιβλιογραφίας η Ουρανία Περδίκη, και τις μεταφράσεις στα αγγλικά η Ντέμπορα Καζάζη και ο Ρίτσαρντ Γουίτλοκ. Τον σχεδιασμό του καταλόγου εξεπόνησε ο Άκης Ιωαννίδης.
Ο αριθμός των 2004 εικόνων που συντηρήθηκαν από το 1979 έως το 2018 με επιχορηγήσεις του Ιδρύματος Α. Γ. Λεβέντη είναι πολύ μεγαλύτερος διότι υπάρχουν μαρτυρίες ότι ο Αναστάσιος Γ. Λεβέντης και μέλη της οικογένειας Λεβέντη, ήδη από την αρχή της δεκαετίας του 1960, ενίσχυσαν συντηρήσεις εικόνων χωρίς να τηρούνται τότε στοιχεία αρχείου. Η συντήρηση των εικόνων της Κύπρου έχει μακρά ιστορία: τον Φεβρουάριο 1972 λειτούργησε στη Μονή Αγίου Σπυρίδωνος Τρεμεντουσιάς το Κέντρο Συντήρησης Εικόνων και Χειρογράφων της Εκκλησίας της Κύπρου υπό τη διεύθυνση του π. Διονυσίου, πτυχιούχου του Κεντρικού Ινστιτούτου Συντήρησης της Ρώμης, αργότερα ηγουμένου Χρυσορρογιατίσσης. Στο Κέντρο της Τρεμεντουσιάς συντηρήθηκαν έως το 1974 πολλές σπουδαίες κυπριακές εικόνες, ανάμεσα στις οποίες και αρκετές που κοσμούν το Βυζαντινό Μουσείο του Ιδρύματος Μακαρίου Γ΄.
*Διευθυντής του Ιδρύματος Αναστάσιος Γ. Λεβέντης
Η καταγραφή βοηθά στον εντοπισμό των κλαπέντων
Εικόνες φυλάσσονταν έως το καλοκαίρι του 1974 στις εκκλησίες της κατεχόμενης από τον τουρκικό στρατό έκτοτε Κύπρου. Πολλές από αυτές επωλήθησαν μαζί με άλλες αρχαιότητες και πολιτιστικά αγαθά στο διεθνές εμπόριο αρχαιοτήτων χωρίς να είναι πάντοτε εύκολη η απόδειξη της προέλευσής των. Όταν εντοπίζονται και αποδεικνύεται βάσει κάποιας καταγραφής η προέλευσή τους, επιστρέφουν στην Εκκλησία της Κύπρου είτε αγορασμένες από φιλοπάτριδες Κυπρίους είτε προσφερόμενες από τους κατόχους των όταν πληροφορηθούν την προέλευσή τους. Στο ίδιο πλαίσιο ευθύνης και καθήκοντος εντάσσεται το είδος προστασίας που προσφέρει η δημοσίευση και δημοσιοποίηση του Καταλόγου των εικόνων που συντηρήθηκαν με δαπάνη του Ιδρύματος Α. Γ. Λεβέντη, κατοχυρώνοντας εσαεί την προέλευσή τους και βεβαιώνοντας χωρίς αμφισβητήσεις την παρουσία τους στην Κύπρο.
Το έργο της συντήρησης, της έρευνας, εντοπισμού και καταγραφής των εικόνων δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί χωρίς την αμέριστη συμπαράσταση των μητροπολιτών, επισκόπων, ηγουμένων μονών, εφημέριων ενοριών και εκκλησιαστικών συμβουλίων. Δεν θα μπορούσε επίσης να πραγματοποιηθεί χωρίς την πίστη, την εξειδικευμένη τεχνογνωσία και την αφοσίωση των συντηρητών, οι οποίοι έφεραν εις πέρας το έργο που ανέλαβαν σε αντίξοες συχνά συνθήκες. Οι μετέχοντες και εργασθέντες στο πρόγραμμα συντήρησης, καταγραφής και δημοσίευσης των κυπριακών εικόνων εκφράζουν ευχαριστίες προς τον μακαριώτατο αρχιεπίσκοπο Κύπρου κ. Χρυσόστομο Β΄, και βαθύτατο τον σεβασμό τους για την υψηλή συναίσθηση ευθύνης έναντι της εκκλησιαστικής παραδόσεως που διέπει τον κλήρο της Ορθοδόξου Αυτοκεφάλου Εκκλησίας Κύπρου.
