Κυριάκος Ιωάννου: Ο Γιώργος Σεφέρης ως τυπογραφικός και φιλολογικός επιμελητής

Ο Σμυρνιός ποιητής Γιώργος Σεφέρης αγάπησε την τέχνη του τυπογράφου και επιδίωκε να έχει ενεργή συμμετοχή (και, συνήθως, καθοριστική συμβολή) και στην εκτυπωτική διαδικασία. «Αν η μοίρα μου δεν το είχε αποφασίσει αλλιώς, θα μου άρεσε να ασκούσα την τέχνη του τυπογράφου», είπε κάποτε. Μέσα από το βιβλίο «Όψεις της εκδοτικής θεωρίας και πράξης του Γιώργου Σεφέρη», ο συγγραφέας Κυριάκος Ιωάννου ερευνά από διάφορες οπτικές γωνίες αυτή την, όχι τόσο γνωστή, πλευρά του νομπελίστα ποιητή.

-Τι ώθησε τον Σεφέρη να ασχοληθεί με την τέχνη του τυπογράφου; Εκτός από το δικό του (διαχρονικό) μεράκι, το οποίο ήταν έμφυτο (άλλωστε και ο ίδιος είχε παραδεχθεί ότι, αν δεν έγραφε ποιήματα, θα ήθελε να καταπιανόταν με την τέχνη του τυπογράφου), ο Σεφέρης συχνά δυσανασχετούσε με το επίπεδο της ελληνικής τυπογραφίας, με αποτέλεσμα, σε αρκετές περιπτώσεις, να συμμετέχει και αυτός στα διάφορα στάδια της τυπογραφικής διαδικασίας -προκειμένου να αποφευχθούν πιθανά λάθη και παραλείψεις.

-Τι σήμαινε γι’ αυτόν ο όρος «τυπογραφικός και φιλολογικός επιμελητής»; Να πούμε αρχικά ότι η λέξη επιμέλεια σημαίνει φροντίδα. Επομένως, ο τυπογραφικός επιμελητής είναι αυτός που φροντίζει, έτσι ώστε, κατά τη διάρκεια της ετοιμασίας ενός βιβλίου, να μην ανακύψουν προβλήματα που θα ψευτίσουν το τελικό αποτέλεσμα. Ταυτόχρονα, ο νομπελίστας ποιητής, τόσο στα δικά του έργα όσα και σε έργα άλλων, ενδυόταν τον μανδύα και του φιλολογικού επιμελητή, και συχνά έπαιρνε θετικό πρόσημο. Γενικότερα, η εκδοτική θεωρία του Σεφέρη ερείδεται στις (αλληλένδετες αλλά και διαφορετικές μεταξύ τους) ιδιότητες τόσο του τυπογραφικού όσο και του φιλολογικού επιμελητή, με αφετηρία, συχνά, ορισμένες «εγκιβωτισμένες», στις ιδιότητες αυτές, πρακτικές ευαισθησίες και μέριμνες.

-Επιδίωκε την τελειότητα με ό,τι κι αν καταπιανόταν; Ο Σεφέρης επιδίωκε μεν την τελειότητα, αλλά χωρίς να περιπίπτει σε «τελειομανία». Παραθέτω, έστω χωρίς παραπομπή, ορισμένα εύγλωττα σεφερικά τεκμήρια: «Είχα μιαν ανυπομονησία να φτάσω στο τέλειο». Και: «Είμαι έτσι φτιαγμένος, που θέλω το καθετί που καταπιάνομαι να το ιδώ με προσοχή, να επιμείνω, να το “φτιάξω” πραγματικά». Και ασφαλώς το ίδιο ίσχυε και στα εκδοτικά αλλά και στη διαδικασία της σύνθεσης: Έγραφε το ποίημά του, το άφηνε «να στεγνώσει», το αντέγραφε με καλά γράμματα (η καθαρογράφηση αποτελούσε βασικό χαρακτηριστικό της συγγραφικής διαδικασίας που ακολουθούσε ο Σεφέρης), προέβαινε, όπου έκρινε, σε ορισμένες «μικροδιορθώσεις», ενώ, ακολούθως, συνέχιζε με ακόμη μερικά «γυαλίσματα», «διορθώματα» και «συμπληρώματα μικρών τόνων».

-Ο Σεφέρης ήταν ιδιαίτερα παρεμβατικός στο έργο «Σήμα» του αδερφού του Άγγελου Σεφεριάδη. Γιατί; Αυτό εμπίπτει στο πλαίσιο της πρακτικής ενός επιμελητή; Ο Σεφέρης, όταν ανέλαβε την έκδοση του σωζόμενου (ποιητικού, κυρίως) έργου του αδερφού του, ο οποίος, ειρήσθω εν παρόδω, είχε πεθάνει αρκετά χρόνια προηγουμένως, υπήρξε υπέρμετρα παρεμβατικός. Όσον αφορά το κρίσιμο ερώτημά σας γιατί ήταν τόσο παρεμβατικός, η απάντηση θα μπορούσε να δοθεί μέσα από ορισμένα πρόσθετα ερωτήματα, όπως: Μήπως ο Σεφέρης επηρεάστηκε από τα προσωπικά του συναισθήματα; Μήπως θέλησε να προστατέψει τη λογοτεχνική υστεροφημία του αδερφού του και, έτσι, θεώρησε σκόπιμο, κατά τη γνώμη του, να «αρτιώσει» το τελικό αποτέλεσμα; Πάντως, είναι σαφές ότι κάθε σωστός φιλολογικός επιμελητής πρέπει να ενδιαφέρεται πρωτίστως για την πραγματική βούληση του λογοτέχνη και όχι να τη νοθεύει.

-Οι επιμελητές των βιβλίων του είχαν περιορισμένα καθήκοντα; Οι επιμελητές των βιβλίων του Σεφέρη, είτε αυτοί συγκαταλέγονταν μεταξύ των «επίσημων» (Ε.Χ. Κάσδαγλης, Λ. Ζενάκος, Γ.Π. Σαββίδης κ.ά.) είτε μεταξύ των «εντεταλμένων» επιμελητών του, είχαν περιορισμένα καθήκοντα και, το σημαντικότερο, βρίσκονταν συνεχώς κάτω από την άγρυπνη εποπτεία του. Η συχνή απουσία του Σεφέρη από την Ελλάδα (άρα και από τα ελληνικά τυπογραφεία) ώθησε τον ποιητή να επιστρατεύσει ορισμένους έμπιστους και ικανούς φίλους του, οι οποίοι αναλάμβαναν τον ρόλο του διαμεσολαβητή ανάμεσα στον ίδιο και τον τυπογράφο. Έτσι, οι Γ. Κατσίμπαλης, Τ. Μαλάνος, Ν. Παναγιωτόπουλος, Α. Καραντώνης, Γ. Θεοτοκάς, Ν. Κρανιδιώτης κ.ά. λειτουργούσαν ως «εντεταλμένοι» επιμελητές των σεφερικών εκδόσεων.

-Πώς προσεγγίζετε εσείς το έργο του Άγγελου Σεφεριάδη; Από εκδοτική άποψη η τεκμηριωμένη, πιστεύω, διαπίστωση ότι ο Σεφέρης έχει παρέμβει σε μεγάλο βαθμό στα ποιήματα του αδερφού του, και, από την άλλη, η θέση ότι ο μάρτυρας ΧΜ, σε σύγκριση με τον μάρτυρα ΕΜ, άλλοτε βρίσκεται πιο κοντά στην (και άλλοτε αποκαθιστά πλήρως την) αυθεντική εικόνα των ποιημάτων αυτών, μάς έχει παρακινήσει να προχωρήσουμε στην έκδοση του μάρτυρα ΧΜ, λαμβάνοντας υπόψη τις διαγραμμένες γραφές (οι οποίες, με κάποια επιφύλαξη, φαίνεται να προέρχονται από τον μάρτυρα ΑΜ), και όχι τις μεταγενέστερες, προσθεμένες γραφές (οι οποίες αποτελούν παρεμβάσεις του Σεφέρη). Με τον τρόπο αυτόν έχουμε καταφέρει να προχωρήσουμε σε μια νέα εκδοτική πρόταση που βρίσκεται εγγύτερα στην πραγματική βούληση του Α. Σεφεριάδη. Από αισθητική άποψη, φρονώ ότι η ποίηση του Α. Σεφεριάδη, καίτοι το μεγαλύτερο μέρος της εξακολουθεί να παραμένει ανεύρετο, ξεπερνά τα όρια της πραγματικής τέχνης (υπενθυμίζω εδώ την άποψη του Σεφέρη ότι τα ποιήματα του αδερφού του «δείχνουν αυτό το αδιαίρετο, το ακατάβλητο κύτταρο που δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε, αλλά μας επιβάλλεται· αυτό που ονομάζουμε ποίηση»). Ειδικά, ορισμένα από τα ολοκληρωμένα ποιήματά του, όπως, για παράδειγμα, το καβαφογενές ολιγόστιχο ποίημα «Η μεθόριος», το οποίο με αριστουργηματικό τρόπο συνεχίζει την υπόθεση του δημοφιλούς ποιήματος «Περιμένοντας τους βαρβάρους», μπορούν να σταθούν δίπλα σε έργα εγνωσμένης αξίας λογοτεχνών.

-Το σεφερικό «βυσσινί τετράδιο» όπου ο Γ. Σεφέρης κατέγραφε τους γραμματικούς του κανόνες είναι μια πρώιμη μορφή της πρακτικής ενός σημερινού επιμελητή; Βρίσκω πολύ εύστοχο τον παραλληλισμό σας. Ο σημερινός φιλολογικός επιμελητής ενός λογοτεχνικού ή και άλλου έργου οφείλει να είναι ετοιμοπόλεμος από κάθε άποψη. Κατά συνέπεια, ναι, θεωρώ ότι πρέπει να έχει κωδικοποιημένες τις διάφορες εκδοτικές θεωρίες αλλά και τις εκδοτικές πρακτικές που επιθυμεί να εφαρμόσει σε κάθε (διαφορετική) συγγραφική περίπτωση (ακόμη και ποια λεξικογραφική ή και πανεπιστημιακή «σχολή» θα ακολουθήσει, π.χ., όσον αφορά την ορθογραφία). Και, για να αναπτύξω λίγο περισσότερο ένα προηγούμενο σχόλιό μου, θα ήθελα να προσθέσω ότι μια βασική αρχή της εκδοτικής επιστήμης είναι ότι έκαστος επιμελητής πρέπει να επιδεικνύει απεριόριστο σεβασμό στην τελική βούληση του δημιουργού, διότι, σε αντίθετη περίπτωση (π.χ. όταν γίνονται αυθαίρετες, «διορθωτικές» ή άλλες, παρεμβάσεις), δημιουργούνται αλλοιώσεις οι οποίες μας απομακρύνουν από το αυθεντικό κείμενο.