Απομονωμένος και «ευάλωτος», μη μπορώντας να συνεχίσω την αρχαιολογική μου έρευνα όπως πρώτα και χωρίς πρόσβαση στο υλικό των ανασκαφών, προσφεύγω σε μια παλιά προσφιλή μου ενασχόληση, που μου δίνει άφατη «ηδονή», από τα φοιτητικά μου κιόλας χρόνια, την ανάγνωση, ξανά και ξανά των ομηρικών επών, της Ιλιάδας και της Οδύσσειας. Σ’ αυτό το σημείωμα θα αναφερθώ σ’ ένα θέμα επίκαιρο, τους γιατρούς και τα φάρμακα, μέσα από τα μάτια του Ομήρου.
Στην Ιλιάδα οι ιατροί αναφέρονται ως «αμύμονες» (ευγενείς, άψογοι) και “πολυφάρμακοι”, γιατί χρησιμοποιούν πολλά είδη φαρμάκων (βοτάνων). Σε μια όμως περίπτωση ο έπαινος των ιατρών είναι υπέρτατος: στην ενδέκατη ραψωδία ο ιατρός αναφέρεται ως αντάξιος άλλων πολλών, γιατί ανασπά τα βέλη και απιθώνει μαλακά βότανα στις πληγές:
Ιατρός γάρ ανήρ πολλών αντάξιος άλλων / ιούς τ’ εκτάμνειν επί τ’ ήπια φάρμακα πάσσειν (Ομήρου Ιλιάς, Λ515-516).
Ας σημειωθεί ότι ο ιατρός στον Όμηρο θεραπεύει μόνο τους πληγωμένους στον πόλεμο. Στον πιο πάνω στίχο η λέξη ιός αναφέρεται στο βέλος.
Στο ομηρικό πάνθεο δεν είχε θέση ο Ασκληπιός, όπως είχε στην κλασική Ελλάδα. Ήταν ένα ήρωας, που διδάχθηκε την ιατρική από τον κένταυρο Χείρωνα. Είχε δύο γιους, επίσης ιατρούς. Σύμφωνα με τον Ησίοδο, πατέρας του ήταν ο Απόλλων και μητέρα του η… Κορωνίς! Τι σύμπτωση με το σήμερα! Άλλες ασθένειες δεν αναφέρονται στον Όμηρο. Μόνο μια φορά, στο Α της Ιλιάδας, μιλά για τον λοιμό και τον πόλεμο που δαμάζουν τους Αχαιούς έξω από τα τείχη της Τροίας.
Παρόλο ότι οι ιατροί αποκαλούνται και «πολυφάρμακοι», εν τούτοις το φάρμακο δεν γιάτρευε αρρώστιες, αλλά καταπράυνε τον πόνο και δημιουργούσε καταστάσεις ηδονισμού και έκστασης. Ας αφήσουμε τον Όμηρο να μας διηγηθεί, στην τέταρτη ραψωδία της Οδύσσειας, πώς η Ελένη έβαλε φάρμακο στο κρασί του Τηλεμάχου, όταν ο υιός του Οδυσσέα πήγε στη Σπάρτη στο παλάτι του Μενελάου, για να πληροφορηθεί για την τύχη του πατέρα του:
Τότε η Ελένη, θυγατέρα του Διός, στοχάστηκε άλλα˙ δίχως να περιμένει, ρίχνει στο κρασί τους, μέσα από εκείνο που έπιναν, ένα βοτάνι που το πένθος σβήνει, τη χολή πραΰνει, κι είναι της κάθε συμφοράς η λησμοσύνη. Όποιος το καταπιεί, μες στον κρατήρα ανάμεικτο, ολόκληρη τη μέρα αδάκρυτος θα μείνει˙ ακόμη κι αν του πέθανε η μάνα, πατέρας, ακόμη  κι αν μπροστά του ξέσκιζε τον αδελφό του ή και τον γιο του ο χαλκός του εχθρού, κι αυτός τον έβλεπε με έντρομα μάτια.
Τέτοια τα φάρμακα της θυγατέρας του Διός, θαυματουργά και σπάνια, που της τα χάρισε η Πολυδάμνη, σύζυγος του Θώνα εκεί στην Αίγυπτο, όπου χωράφια εύφορα βότανα βγάζουν πάμπολλα και ανάμεικτα – πολλά καλά, πολλά φαρμακερά. Εκεί ο καθένας τους είναι γιατρός με γνώση και αξεπέραστος στον κόσμο ολόκληρο˙ γιατί η γενιά του κατεβαίνει απ’ τον Παιήονα. (Ομήρου, Οδύσσεια, Δ219-232, μετάφραση Δ.Ν. Μαρωνίτη)
Το «άχολον» και «νηπενθές» φάρμακο, «των κακών επίληθον απάντων», είναι ασφαλώς η ναρκωτική ουσία, το όπιον, που χρησιμοποιείτο ευρύτατα κατά την αρχαιότητα, ιδίως από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού (1600 π.Χ.),  και κατόπιν στην Αίγυπτο, την Ασσυρία, την Ανατολία, το Αιγαίο και στην Κύπρο. Άρθρο του Αυστραλού αρχαιολόγου Robert Merrillees στο αγγλικό περιοδικό Antiquity του 1962, και δεύτερο, των Π. Κρητικού και Σ. Παπαδάκη στο ελληνικό περιοδικό Aρχαιολογική Εφημερίς του 1963, «Μήκωνος και οπίου ιστορία και εξάπλωσις εν τη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου κατά την αρχαιότητα», άνοιξαν νέο κεφάλαιο στην ιστορική και αρχαιολογική έρευνα, που δεν έπαυσε να είναι στην επικαιρότητα, ακόμη και σήμερα.
Από το 1600 π.Χ. περίπου εμφανίζεται στην κυπριακή κεραμική ένα φλασκί σε σχήμα κάψας παπαρούνας, που χρησιμοποιείτο για την εξαγωγή του οπίου από το νησί σ’ ολόκληρη σχεδόν την ανατολική και κεντρική Μεσόγειο. Επιστημονικές αναλύσεις επιβεβαίωσαν τη χρήση του. Σε μερικές χώρες αντέγραφαν το σχήμα του οι τοπικοί κεραμείς, γιατί ήτο ενδεικτικό του περιεχομένου, όπως για παράδειγμα στη Θάψο της Σικελίας. Έκτοτε πολλές μελέτες έχουν δημοσιευθεί για τη χρήση του οπίου στην αρχαιότητα, μερικές από τον γράφοντα. Στο Κίτιον, σε ιερό του 12ου αι. π.Χ. ανακαλύφθηκε πίπα καπνίσματος από ελεφαντόδοντο, η αρχαιότερη του είδους της, για το κάπνισμα του οπίου σε συνδυασμό με τελετουργίες.
Ατυχώς η χρήση του άχολου φαρμάκου της Ομηρικής Οδύσσειας, που πρόσφερε η Ελένη στον Τηλέμαχο για να καταπραΰνει τον πόνο του για τον περιπλανώμενο Οδυσσέα, κατέστη η μάστιγα της νεολαίας όλου του κόσμου στις μέρες μας. Οι «αμύμονες πολυφάρμακοι ιατροί» έχουν βέβαια εφεύρει φάρμακα για την ίαση πολλών ασθενειών και δεν έχουν τη θέση τους στη ζωή πλέον οι ψυχοφθόρες ουσίες.
Εξαίρεση στις μέρες μας αποτελεί η καταπολέμηση ενός νέου ιού, που δεν είναι ο ομηρικός ιός, δηλαδή το βέλος, αλλά ο κορωνοϊός. Για την καταπολέμησή του βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της μάχης οι «αμύμονες ιατροί». Σε αυτούς, και όλους τους επαγγελματίες υγείας, ας μου επιτραπεί να αφιερώσω αυτό το σημείωμα αναφοράς ως ταπεινή εκδήλωση τιμής και θαυμασμού. Ένα ευχαριστώ από τα βάθη των αιώνων.
 
* Ένας γιατρός αξίζει όσο άλλοι πολλοί (Ομήρου Ιλιάς, Λ515)
 
 Εικόνα: Αττική ερυθρόμορφη κύλικα (εσωτερικό) του 500 π.Χ. Εικονίζει τον Αχιλλέα να δένει τραύμα του φίλου του Πατρόκλου, Βερολίνο, Antikenmuseum.