Ήδη βγήκαν μερικές καταπληκτικές προσφορές στα μαγαζιά – για περσινά φθινοπωρινά και χειμερινά κομμάτια που πρέπει να «φύγουν», για να δώσουν τη θέση τους στα νέα. Αυτές είναι οι εμπορικές εκπτώσεις. Γιατί υπάρχουν και οι άλλες.
Ρώτησα κάποτε τον συγγραφέα Νίκο Δήμου ποιες είναι οι μεγάλες εκπτώσεις που έχει κάνει στη ζωή του. «Τρεις είναι αυτές που μπορώ να θυμηθώ – αλλά και οι τρεις είναι μεγάλες», μου είπε. Και μου το εξήγησε: «Πρώτον, το ότι μετά τις σπουδές μου στην Γερμανία κι ενώ είχα αρχίσει να κερδίζω χρήματα από τη συγγραφική μου δουλειά, υπέκυψα στην πίεση των γονιών μου -ιδιαίτερα της μητέρας μου- και γύρισα στην Ελλάδα. Δεν μπόρεσα να ξαναφύγω. Έτσι, όπως είπε ένας Γερμανός φίλος εκείνων των χρόνων: “ο πιο ταλαντούχος ανάμεσά μας, πήγε και θάφτηκε στην επαρχία”. Δεύτερον, το ότι αναγκάστηκα, για βιοπορισμό, να δουλέψω είκοσι χρόνια στην διαφήμιση. Η δουλειά ήταν ενδιαφέρουσα και ερεθιστική, μου έδωσε την οικονομική μου ανεξαρτησία – αλλά δεν ήταν αυτό που ήθελα να κάνω. Βέβαια είμαι υπερήφανος που πέρασα από ένα δύσκολο χώρο χωρίς να κάνω συμβιβασμούς – και είχα την δύναμη να φύγω την εποχή που η εταιρία μου ήταν στο ζενίθ της. Τρίτον, εδώ και μερικά χρόνια αναγκάζομαι να κάνω εκπτώσεις στις δυνάμεις μου. Παζαρεύω βέβαια σκληρά -κι ακόμα αντέχω να εργάζομαι 100 ώρες την εβδομάδα- αλλά για πόσο; Δεν υπάρχει μεγαλύτερος συμβιβασμός από τη φθορά…».
Χρειάστηκα πολύ χρόνο για να καταλάβω προς τα πού μπατάρει η βάρκα, αν τα κουβαδάκια μου στην άμμο ήταν πλασμένα από πλαστικό υλικό ή σιδερένιο, αν οι μελλοντικές μου εκπτώσεις -σε φίλους, δουλειές μα, κυρίως, σε όσα πίστευα και ματαιώθηκαν- ήταν τρέμουλο ή λαχτάρα σε όσα δεν μπορούσαν να συμβούν όσο κι αν τα ονειρεύτηκα κάτω από φυτείες δέντρων ευτυχίας, περιμένοντας να δέσει ο καρπός. Είχα ανάγκη από πίστη. Και βήματα σταθερής πορείας όταν ο μπάτης θα ανακάτευε ξανά τα χόρτα με τα αποκαΐδια.
Ρώτησα το ίδιο και τον Μίμη Πλέσσα. «Τι εκπτώσεις κάνατε στη ζωή σας, μαέστρο;». «Εκπτώσεις έκανα σε όλη μου τη ζωή για ένα ιερό λόγο: Για να μπορέσω τα ιδανικά που μου μάθανε οι γονείς και οι δάσκαλοί μου να τα φτάνω, και κάθε φορά που έβλεπα τον πήχη να ξεπερνιέται να βάζω μόνος μου υψηλότερα ιδανικά. Αυτά τα ιδανικά δεν κατακτώνται χωρίς να είσαι έτοιμος να κάνεις έκπτωση στις ίδιες σου τις δυνατότητες».
Εξαρτάται βέβαια τι αποφασίζεις ότι είναι «έκπτωση» και τι απλώς «συμφέρουσα προσφορά» – αν και πολύ συχνά συμπίπτουν αυτά τα δύο. Και σκέφτομαι τι θα μπορούσε να αποβληθεί από όσα στοιβαγμένα εδώ και χρόνια βρίσκονται στη χωματερή της καρδιάς και των αναγκών σου, αλλά δεν εκπίπτουν ποτέ. Νομίζω πως μεγαλώνοντας όλοι οι άνθρωποι το παθαίνουν αυτό – και είναι η μοναδική κερδισμένη σοφία της ζωής: Αντί να προσθέτεις, αφαιρείς.
Κάποια στιγμή, σε μια τετράωρη συνάντησή μου με την Καίτη Γκρέυ, τη ρώτησα «τι εκπτώσεις κάνατε, κυρία Γκρέϋ, για να γίνετε η νούμερο ένα λαϊκή τραγουδίστρια του ’50 και του ’60;». «Δεν θα ‘λεγα “εκπτώσεις”», είπε με τη σοφία των 90 της (τότε) χρόνων. «Θα έλεγα πως μειώθηκε η αυστηρότητά μου απέναντι στους ανθρώπους και στις πράξεις τους. Άκου. Μια μέρα μού ‘ρθε ένα χαρτί να πάω να επισκεφθώ το εργοστάσιο του Παπαστράτου. Σε κάθε όροφο που ανεβαίναμε, σταματούσαν τα κορίτσια, χειροκροτούσαν. Κι ανεβήκαμε, στο τέλος, στο γραφείο του κυρίου Παπαστράτου. Κι αφού μου είπε πόσο μεγάλος θαυμαστής μου ήταν, του λέω: “Κύριε Παπαστράτο, κάποτε δούλευε για σας η μητέρα μου…”. Ξαφνιάστηκε. “Σοβαρά;”, μου κάνει. “Όμως”, του λέω, “κάποια εποχή σχολάσατε 50 γυναίκες. Μέσα στις 50 γυναίκες ήτανε και η μητέρα μου. Και πεινάγαμε τότε, κύριε Παπαστράτο! Αλλά δεν κρατάω πικρία”, του είπα τελειώνοντας. Θα μπορούσε να πει κάποιος πως ήταν έκπτωση ακόμη και το που πήγα στο γραφείο του εργοστασιάρχη. Αλλά, όχι, για μένα ήταν κέρδος επί πιστώσει που αντικριστήκαμε. Καταλαβαίνεις τη διαφορά;».
Κάτι ανάλογο απάντησε και η Λιάνα Κανέλλη, όταν τη ρώτησαν πρόσφατα σε τηλεοπτική εκπομπή «αν είναι έκπτωση για την Αριστερά ο Κασσελάκης, και η εκλογή του στην Προεδρία του ΣΥ.ΡΙΖ.Α.». Με την ευφυία του ανθρώπου που διάβασε πολύ και η Παιδεία είναι δεύτερη φύση του, τα είπε όλα -σοφά και «τακτοποιημένα», χωρίς τις γενικότητες από το ξάφνιασμα των μαζών αυτών ημερών- σε μια παράγραφο: «Έκπτωση, γιατί; Ο κ. Κασσελάκης έκανε επιθετική εξαγορά σε κατάλληλο πολιτικό πεδίο ψήφων -έκανε spin off που λέμε- και πέτυχε! Όταν είχε πρωτοβγεί ο Τσίπρας, είχα πει ότι “είναι μια trendy επιλογή σε emo κόμμα”. Έπεσα μέσα και στα δύο, κυρίως λόγω της εσωστρέφειας του “Συνασπισμού” εκείνη την εποχή. Τώρα, για μένα, ο Κασσελάκης είναι ο “Κάπτεν Αμέρικα” – και δεν εννοώ μόνο εμφανισιακά. Και τον χαρακτηρισμό τον εννοώ και ως ο προς το “Κάπτεν” και ως προς το “Αμέρικα”. Τον άνθρωπο δεν τον γνωρίζω, αλλά εάν στηριχτώ σε αυτά που άκουσα από τον πατέρα του, ήταν προγραμματισμένος από νωρίς για να το κάνει αυτό. Ήταν όλα μελετημένα από πριν, στην εντέλεια…».
Ελεύθερα, 1.10.2023
