Καθηγήτρια στο Τμήμα Μηχανικών Επιστήμης Υλικών στο Πανεπιστήμιο του Λος Άντζελες (UCLA), η Ιωάννα Κακουλλή είναι μια επιστήμονας που, μέσα από το ερευνητικό της έργο, κέρδισε την αναγνώριση σ’ έναν ανδροκρατούμενο χώρο. Μιλάει με πάθος για τη μελέτη των αρχαίων πολιτισμών με σύγχρονες τεχνολογίες, την έρευνά της για την αρχαία ελληνική ζωγραφική, τη μελέτη του θρόνου της γιαγιάς του Μ. Αλεξάνδρου, το ερευνητικό πρόγραμμα για τις βυζαντινές τοιχογραφίες στο μοναστήρι του Αγίου Νεοφύτου στην Πάφο, και ξεδιπλώνει σημαντικές πτυχές της δουλειάς της.
-Τι είναι αυτό που σας γοητεύει στη μελέτη των αρχαίων πολιτισμών; Με γοητεύει γιατί αποκαλύπτει πώς οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν τα υλικά και τις τεχνολογίες τους, για να δημιουργήσουν έργα τέχνης και κατασκευές που αντανακλούσαν τις κοινωνικές και πολιτισμικές τους αξίες. Κάθε εποχή καθορίστηκε από τα υλικά που κυριαρχούσαν, όπως η Εποχή του Χαλκού ή του Σιδήρου, όπου η πρόοδος συνδέθηκε άμεσα με τη χρήση τους. Μέσω σύγχρονων τεχνολογιών, όπως η φασματοσκοπία και η πολυφασματική απεικόνιση, που επιτρέπουν τη μελέτη έργων σε διαφορετικά μήκη κύματος, μπορούμε να κατανοήσουμε πώς οι αρχαίοι πολιτισμοί ανέπτυξαν καινοτόμες τεχνικές και αξιοποίησαν τις γνώσεις τους στην καθημερινή ζωή, προσφέροντάς μας μια μοναδική ευκαιρία να εμβαθύνουμε στη σκέψη, τις φιλοσοφικές αναζητήσεις και την κοσμοθεωρία τους.
–Η έρευνά σας περιλαμβάνει τη μελέτη της αρχαίας ελληνικής ζωγραφικής και της τεχνολογίας των χρωμάτων. Ποιες σημαντικές πληροφορίες φέρατε στο φως; Η έρευνά μου ανέδειξε τη βαθιά γνώση που κατείχαν οι αρχαίοι ζωγράφοι σχετικά με τις ιδιότητες των χρωστικών και των υλικών που χρησιμοποιούσαν. Αναλύοντας έργα αρχαίας ελληνικής και ρωμαϊκής ζωγραφικής, αποκαλύφθηκε ότι οι καλλιτέχνες δεν γνώριζαν απλώς πώς να επιλέγουν τα κατάλληλα υλικά, αλλά και πώς να τα αξιοποιούν έτσι ώστε να επιτυγχάνουν ποικίλα εφέ με υψηλό ρεαλισμό, όπως η απόδοση τρισδιάστατης προοπτικής μέσω της τεχνικής chiaroscuro (φως και σκιά), η αποτύπωση διαφορετικών υφών, καθώς και η χρήση χρωματικών διαβαθμίσεων για να δημιουργούν την αίσθηση διαφάνειας και φωτεινότητας, αναδεικνύοντας χαρακτηριστικά όπως το «διαφανές» ένδυμα που αναφέρει και ο Πλίνιος (NH, XXXV .58-59). Αυτή η καλλιτεχνική προσέγγιση δεν ήταν απλώς μια τεχνική επιλογή, αλλά μια αισθητική και φιλοσοφική αναζήτηση των ορίων της τέχνης.
-Μπορείτε να μας αναφέρετε κάποια παραδείγματα; Η ανάλυση οργανικών χρωστικών όπως η λάκα από ριζάρι (madder lake) που προέρχεται από το εκχύλισμα της ρίζας του φυτού madder (Rubia tinctorum ή Rubia peregrina), που χρησιμοποιούνταν τόσο για τη βαφή των ενδυμάτων όσο και ως χρωστική για την απόδοση υφασμάτων στη ζωγραφική, αναδεικνύει τη σύνδεση της ζωγραφικής με άλλες τέχνες και πρακτικές, όπως η βαφική και η αλχημεία. Επιπλέον, η επιλογή συγκεκριμένων υλικών, όπως οι οργανικές χρωστικές και τα μέταλλα, απαντάται και σε αρχαία κείμενα που αναφέρονται στην βαφή λίθων με χρωστική από χαλκό με σκοπό την απομίμηση σμαραγδιών η άλλων πολύτιμων λίθων. Αυτό επιβεβαιώνεται και από την ανάλυση της χρωστικής στο πορτρέτο Φαγιούμ για την απόδοση των πράσινων «πολύτιμων λίθων» στα κοσμήματα της εικονιζόμενης. Η χρήση τέτοιων υλικών σε άλλες μορφές τέχνης, βιοτεχνίας και επιστημονικής σκέψης της εποχής, φανερώνει τη σύνδεση της τέχνης με την καθημερινή ζωή και τον κοινωνικό ιστό των αρχαίων πολιτισμών.
–Ένα από τα έργα που έχετε αναλύσει είναι ο μαρμάρινος θρόνος που κοσμεί τον τάφο της Ευρυδίκης Σίρρα, βασίλισσας της Μακεδονίας τον 4ο αιώνα π.Χ., γνωστής και ως γιαγιά του Μ. Αλεξάνδρου. Τι έφερε στο φως η έρευνά σας; Η έρευνά μου στην ανάγλυφη ζωγραφική παράσταση στο ερεισίνωτο του μαρμάρινου θρόνου της Ευρυδίκης (340 π.Χ. περίπου), η οποία απεικονίζει την Περσεφόνη και τον Πλούτωνα σε τέθριππο άρμα, αποκάλυψε σημαντικά στοιχεία. Ο θρόνος, κατασκευασμένος από εκλεκτό μάρμαρο, φέρει περίτεχνη διακόσμηση με πολύτιμα υλικά όπως χρυσός και τις χρωστικές κιννάβαρι, μαλαχίτης, Αιγυπτιακό μπλε, λευκό του μολύβδου και λάκα από ριζάρι (madder lake), οι οποίες δημιούργησαν εντυπωσιακά οπτικά εφέ. Το κιννάβαρι χρησιμοποιήθηκε για την απόδοση έντονων κόκκινων τόνων, ενώ η λάκα ριζαριού εφαρμόστηκε για τη δημιουργία «διάφανης» στρώσης βαφής. Αυτό επιτεύχθηκε με την ανάμειξη της λάκας ριζαριού με Αραβικό κόμμι ως συνδετικό υλικό. Οι ζωγραφικές τεχνικές που χρησιμοποιήθηκαν στον θρόνο της Ευρυδίκης αντηχούν την αναφορά του Πλινίου του Πρεσβύτερου (NH, XXXV .58-59) στον Πολύγνωτο, ο οποίος ήταν από τους πρώτους καλλιτέχνες που απέδωσε με επιτυχία την αίσθηση της διαφάνειας στα ενδύματα των γυναικών που ζωγράφιζε.
Η τεχνική αυτή, που προκύπτει από τη χρήση συνθετικών χρωστικών με συγκεκριμένα οπτικά χαρακτηριστικά, καταδεικνύει την πρόοδο της αρχαίας τεχνολογίας χρωμάτων και την επιδεξιότητα των καλλιτεχνών της εποχής. Ο θρόνος δεν αποτελεί μόνο έργο τέχνης αλλά και σύμβολο βασιλικής εξουσίας και αιωνιότητας.
-Ηγείστε ενός ερευνητικού προγράμματος για τις μοναδικές βυζαντινές τοιχογραφίες του 12ου αιώνα στο μοναστήρι του Αγίου Νεοφύτου στην Πάφο. Τι αποκάλυψε η μελέτη σας; Η μελέτη των τοιχογραφιών αυτών αποκάλυψε σημαντικές πληροφορίες σχετικά με την τεχνική και τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν. Ένα από τα πιο εντυπωσιακά ευρήματα ήταν η χρήση λαζουρίτη (lapis lazuli), φυσικό ορυκτό από το Αφγανιστάν. Η παρουσία του επιβεβαιώνει τις εμπορικές και πολιτιστικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ της Κύπρου και της Ανατολής κατά τη Βυζαντινή περίοδο, καθώς το μπλε χρώμα που προσφέρει ήταν ιδιαίτερα ακριβό και σπάνιο. Ένα άλλο μοναδικό εύρημα ήταν η ανακάλυψη ινών αμιάντου στο ανώτερο στρώμα του κονιάματος των τοιχογραφιών. Παρόλο που ο αμίαντος έγινε ευρέως γνωστός μετά τη Βιομηχανική Επανάσταση, η χρήση του ήδη από τον 12ο αιώνα υποδεικνύει την τεχνολογική πρόοδο και την καινοτομία των Βυζαντινών ζωγράφων και τεχνιτών.
–Σε πρόσφατη διάλεξή σας στο Ινστιτούτο Κύπρου αναφερθήκατε σε μια έρευνα για ένα πορτρέτο Φαγιούμ. Μιλήστε μας γι’ αυτό. Πρόκειται για ένα από τα αρχαιότερα σωζόμενα πορτρέτα Φαγιούμ (2ος αιώνας μ.Χ.), ζωγραφισμένο με την τεχνική της εγκαυστικής, στην οποία χρησιμοποιείται λιωμένο κερί ως συνδετικό υλικό. Η πολυφασματική απεικόνιση και η φασματοσκοπία μάς αποκάλυψαν πολλές πτυχές της καθημερινής ζωής και της μόδας των ανθρώπων κατά τη ρωμαϊκή περίοδο στην Αίγυπτο: Χρησιμοποιήθηκαν χρωστικές και πρώτες ύλες που συνδέονταν και με άλλες πτυχές της ζωής τους. Η λάκα από ριζάρι, π.χ., ήταν ευρέως διαδεδομένη στη βαφή υφασμάτων. Στο πορτρέτο αυτό, η λάκα από ριζάρι χρησιμοποιήθηκε για να απεικονίσει το ύφασμα του ενδύματος της γυναίκας, υποδηλώνοντας σύνδεση και με την τέχνη της βαφικής.
–Συνδιευθύνατε ένα πρόγραμμα μελέτης προκολομβιανών μουμιοποιημένων ανθρώπινων λειψάνων στη βόρεια Χιλή. Το πρόγραμμα αυτό είχε ως στόχο την ανάλυση αρσενικού σε ανθρώπινα μαλλιά, χρησιμοποιώντας φασματοσκοπικές μεθόδους με βάση το σύγχροτρο, έναν εξειδικευμένο επιταχυντή σωματιδίων που χαρακτηρίζεται από τη μονοχρωματικότητα και την υψηλή λαμπρότητα, επιτρέποντας λεπτομερή και ακριβή ανάλυση. Τα μαλλιά, λόγω του μήκους τους, μας παρείχαν χρονικά διατεταγμένες πληροφορίες σχετικά με την έκθεση του ατόμου σε τοξικά στοιχεία. Η έρευνά μας έδειξε ότι οι συγκεντρώσεις αρσενικού είχαν φτάσει σε θανατηφόρα επίπεδα, υποδεικνύοντας χρόνια δηλητηρίαση μέσω πόσιμου νερού μολυσμένου με αρσενικό. Επιπλέον, μέσω της ανάλυσης των μαλλιών τους, διερευνούμε αν οι συγκεκριμένοι άνθρωποι έκαναν χρήση παραισθησιογόνων ουσιών. Στα κτερίσματα που βρέθηκαν με τις μούμιες υπήρχαν εξοπλισμός εισπνοής ουσιών και πουγκιά με σπόρους γνωστούς για την παραγωγή παραισθησιογόνων.
-Η μελέτη της αρχαίας τεχνολογίας μπορεί να συμβάλει στην ανάπτυξη νέων υλικών; Μπορεί να προσφέρει πολύτιμη έμπνευση. Στην ερευνητική μας ομάδα, πέρα από την μελέτη της αρχαίας τεχνολογίας, επικεντρωνόμαστε και στα αρχαιο-εμπνευσμένα υλικά. Δηλαδή, βασιζόμαστε στις ιδιότητες των αρχαίων υλικών —μηχανικές, οπτικές, χημικές ή φυσικές— για να δημιουργήσουμε νέα σύγχρονα υλικά με βελτιωμένες ιδιότητες.
-Πώς πετυχαίνετε τη σύζευξη ανάμεσα στα αρχαία υλικά και τα νέα; Η ομάδα μας ασχολείται με την ανάπτυξη νέων υλικών εμπνευσμένων από την αρχαία τεχνολογία, όπως το ρωμαϊκό σκυρόδεμα και το αιγυπτιακό μπλε. Το ρωμαϊκό σκυρόδεμα, γνωστό για το χαμηλό του αποτύπωμα άνθρακα, ξεχωρίζει για την εξαιρετική ανθεκτικότητά του, την υδροφοβική του φύση και την αντοχή του στο θαλάσσιο περιβάλλον. Αυτά τα χαρακτηριστικά το καθιστούν ιδανικό για κατασκευές όπως υδραγωγεία, δεξαμενές και λιμάνια.Το αιγυπτιακό μπλε είναι μια κεραμική χρωστική με φθορισμό στο κοντινό υπέρυθρο φάσμα (~910 nm). Αξιοποιούμε αυτές τις ιδιότητες για να αναπτύξουμε νέα υλικά με βελτιωμένες δυνατότητες.
-Με ποιους φορείς συνεργάζεστε; Συνεργαζόμαστε με το Πανεπιστήμιο Frederick και το Τμήμα Αλιείας και Θαλασσίων Ερευνών για την ανάπτυξη τεχνητών υφάλων, χρησιμοποιώντας τρισδιάστατη εκτύπωση με αναδημιουργημένο ρωμαϊκό σκυρόδεμα, το οποίο κατασκευάζουμε από ανακυκλωμένα υλικά. Έχουμε ήδη ολοκληρώσει την εκτύπωση των πρώτων δοκιμίων που θα δοκιμαστούν για την αντοχή και βιωσιμότητά τους στο θαλάσσιο περιβάλλον. Παράλληλα, εκμεταλλευόμαστε τις ιδιότητες του αιγυπτιακού μπλε σε νανοκλίμακα για την ανάπτυξη βαφών που επιτρέπουν την παθητική ψύξη (passive cooling) κτηρίων και για τη χρήση του ως δείκτη σε ιατρικές εφαρμογές.
–Η εμπειρογνωμοσύνη σας στην εγκληματολογική αρχαιολογία έχει συμβάλει στην καταπολέμηση του παράνομου εμπορίου αρχαιοτήτων. Μπορείτε να μας αναφέρετε παραδείγματα; Η συνεργασία μου με το Υπουργείο Εσωτερικής Ασφάλειας των ΗΠΑ (Homeland Security) είναι μακροχρόνια και εστιάζει στην παροχή επιστημονικής υποστήριξης για την αντιμετώπιση της παράνομης διακίνησης αρχαιοτήτων. Στο πλαίσιο αυτής της συνεργασίας, χρησιμοποιώ τεχνικές μη επεμβατικής ανάλυσης για την ταυτοποίηση και τον εντοπισμό διαγνωστικών δεικτών που αφορούν την τεχνολογία και τα υλικά των αντικειμένων. Αυτοί οι δείκτες βοηθούν στην επαλήθευση της αυθεντικότητας των αντικειμένων και στην αποκάλυψη της πραγματικής τους προέλευσης, καθιστώντας δυνατό τον εντοπισμό τους όταν παρουσιάζονται με ψευδείς πιστοποιήσεις ή ιστορίες προέλευσης.
-Ήταν αποτελεσματική μέθοδος; Οδήγησε σε πολλές επιτυχημένες υποθέσεις ανάκτησης και επαναπατρισμού αρχαιολογικών αντικειμένων, ενισχύοντας την καταπολέμηση της παράνομης διακίνησης. Έχουμε αναλύσει, π.χ., αντικείμενα όπως πήλινα αγγεία από την περιοχή της Κανόσα (Canosa) στη Νότια Ιταλία, που ενδέχεται να προέρχονται από παράνομο εμπόριο αρχαιοτήτων. Καταφέραμε να προσδιορίσουμε τα χαρακτηριστικά των υλικών και της τεχνολογίας κατασκευής τους. Μέσα από αυτές τις διαδικασίες, αναζητούμε διαγνωστικούς δείκτες που συνδέονται με τις τεχνολογίες και τα υλικά κατασκευής, προσφέροντας σημαντικές πληροφορίες για την ταυτοποίηση αρχαιοτήτων στις διεθνείς αγορές.
–Οργανώσατε τα πρώτα εκπαιδευτικά εργαστήρια στις δυτικές ΗΠΑ για ειδικούς πράκτορες σχετικά με την εμπορία αντικειμένων πολιτιστικής κληρονομιάς. Τι περιλάμβαναν; Τα εργαστήρια αυτά επικεντρώθηκαν στην εκπαίδευση ειδικών πρακτόρων και τελωνειακών υπαλλήλων, για την αναγνώριση και τη σωστή τεκμηρίωση πολιτιστικών αντικειμένων με πιθανή παράνομη προέλευση. Οι συμμετέχοντες έμαθαν πώς να φωτογραφίζουν τα αντικείμενα και να τα τεκμηριώνουν, αποστέλλοντας εικόνες σε ειδικούς για περαιτέρω ανάλυση. Το πρόγραμμα περιλάμβανε τη χρήση διαγνωστικών δεικτών και σωστών πρωτοκόλλων που πρέπει να ακολουθούνται σε νομικά πλαίσια. Περιλάμβανε επίσης ενημέρωση για τις διεθνείς και διμερείς συμφωνίες και συμβάσεις της UNESCO, για αντικείμενα πολιτιστικής κληρονομιάς.
–Πώς σας αντιμετώπισε η επιστημονική κοινότητα ως γυναίκα ερευνήτρια σε έναν ανδροκρατούμενο χώρο; Η πορεία μου σε έναν χώρο όπως η επιστήμη και μηχανική υλικών, που είναι παραδοσιακά ανδροκρατούμενος, είχε σίγουρα προκλήσεις. Ήμουν η πρώτη γυναίκα που προσλήφθηκε στο Τμήμα Μηχανικών Επιστήμης Υλικών (Materials Science and Engineering Department) στο UCLA. Ήταν ένα σημαντικό βήμα, αλλά ταυτόχρονα σηματοδότησε και την ανάγκη να αποδείξω την αξία μου σε ένα πεδίο όπου η παρουσία των γυναικών ήταν, και παραμένει σε κάποιο βαθμό, περιορισμένη. Η επιστημονική κοινότητα με αντιμετώπισε, αρχικά, με επιφυλακτικότητα.
-Πώς καταφέρατε να κερδίσετε την αναγνώριση και την εμπιστοσύνη των αντρών συναδέλφων σας; Υπήρξαν στιγμές που έπρεπε να αγωνιστώ για να με σεβαστούν ως επιστήμονα και να αναγνωριστεί το έργο μου, χωρίς να υποβαθμιστεί λόγω του φύλου μου. Με επιμονή, αφοσίωση και συνεχή επιδίωξη της αριστείας, κατάφερα να ξεπεράσω τα εμπόδια και να κερδίσω την αναγνώριση που μου αναλογεί. Η εμπειρία αυτή δεν είναι μοναδική, καθώς πολλές γυναίκες σε τεχνολογικά και επιστημονικά πεδία συχνά έρχονται αντιμέτωπες με αντίστοιχες προκλήσεις. Παρόλα αυτά, η κατάσταση σταδιακά αλλάζει, με όλο και περισσότερες γυναίκες σε ηγετικές θέσεις, συμβάλλοντας στην ενίσχυση της εκπροσώπησης των γυναικών στην επιστήμη. Η ανάγκη για ίσες ευκαιρίες είναι σήμερα περισσότερο από ποτέ αναγνωρισμένη, και είμαι υπερήφανη που αποτελώ μέρος αυτής της εξέλιξης.
Who is who
Η δρ Ιωάννα Κακουλλή έλαβε το διδακτορικό της (Ph.D.) στην Επιστήμη Υλικών (Materials Science) από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και Μεταπτυχιακά (M.A και Post Graduate Diploma) στη Επιστήμη της Συντήρησης (Conservation Science) και στη Συντήρηση Τοιχογραφιών αντίστοιχα, από το Courtauld Institute of Art του Πανεπιστημίου του Λονδίνου. Σήμερα είναι καθηγήτρια στο Τμήμα Μηχανικών Επιστήμης Υλικών (Materials Science and Engineering) στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Λος Άντζελες (UCLA), με κοινό διορισμό στο Διεπιστημονικό Πρόγραμμα Συντήρησης Πολιτισμικής Κληρονομιάς (UCLA/Getty Program on the Conservation of Cultural Heritage) και στο Διεπιστημονικό Πρόγραμμα Αρχαιολογίας (Archaeology Program, Cotsen Institute of Archaeology) του UCLA. Υπηρέτησε ως πρόεδρος του Διεπιστημονικού Προγράμματος Συντήρησης Πολιτισμικής Κληρονομιάς για δύο συνεχόμενες θητείες και τιμήθηκε με την πρώτη έδρα, Lore and Gerald Cunard Chair.
Η δρ Κακουλλή υπηρέτησε από το 2020 έως το 2023 ως υπεύθυνη για θέματα Διαφορετικότητας στο τμήμα της, ενώ έχει διατελέσει Πρόεδρος του Graduate Council (Συμβούλιο Μεταπτυχιακών Σπουδών) της Ακαδημαϊκής Γερουσίας (Academic Senate) του UCLA και μέλος σημαντικών επιτροπών. Έχει ιδρύσει την Ομάδα Έρευνας Αρχαιοϋλικών και το Εργαστήριο Μοριακής και Νανο-Αρχαιολογίας στο UCLA, δημιουργώντας διεθνείς συνεργασίες και δημοσιεύοντας σε κορυφαία επιστημονικά περιοδικά, όπως το Nature και το Journal of the American Chemical Society.
Η έρευνά της επικεντρώνεται σε πέντε βασικούς τομείς: Την επιστήμη αρχαιολογικών υλικών και αρχαίων τεχνολογιών, την εγκληματολογική αρχαιολογία, την δημιουργία καινούργιων υλικών εμπνευσμένων από τις μηχανικές και οπτικές ιδιότητες των αρχαίων (archaeo-inspired materials), καθώς και την βιωσιμότητα της βιοπολιτισμικής κληρονομιάς (biocultural heritage). Έχει εισαγάγει πρωτοποριακές προσεγγίσεις στην Εκπαίδευση, δημιουργώντας ένα διεπιστημονικό διδακτορικό πρόγραμμα στη Συντήρηση Πολιτισμικής Κληρονομιάς, το οποίο συνδυάζει τεχνικές, επιστημονικές και ανθρωπιστικές επιστήμες, συμβάλλοντας στην προώθηση της καινοτομίας και της πολυδιάστατης γνώσης στον τομέα, καθιερώνοντας το UCLA ως πόλο για την ταυτοποίηση λεηλατημένων αρχαιοτήτων.
Έχει επιβλέψει πάνω από 40 μεταπτυχιακούς φοιτητές, οι οποίοι κατέχουν θέσεις σε πανεπιστήμια, μουσεία και την αεροδιαστημική βιομηχανία. Έχει διασφαλίσει σημαντικές χρηματοδοτήσεις για την έρευνα, ανάλυση, διατήρηση και προστασία αρχαίων και πολιτισμικών υλικών, ενώ έχει καθοδηγήσει φοιτητές σε προγράμματα όπως οι υποτροφίες Chateaubriand και Fulbright. Παράλληλα, έχει οργανώσει το πρώτο εκπαιδευτικό σεμινάριο στην Δυτική Ακτή των ΗΠΑ για ειδικούς πράκτορες και τελωνειακούς υπαλλήλους σε συνεργασία με το Department of Homeland Security, εστιάζοντας στην καταπολέμηση του παράνομου εμπορίου αρχαιοτήτων.
Με διεθνείς διακρίσεις, όπως τη θέση Επισκέπτριας Καθηγήτριας στο Τμήμα Μηχανικών Επιστήμης Υλικών (Department of Materials Science and Engineering) του MIT, τη θέση Adjunct Professor στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, τη συμμετοχή της στο Δ.Σ. του Cyprus American Archaeological Research Institute (CAARI), καθώς και την αναγνώρισή της ως Επιστημονική Σύμβουλος της UNESCO, Homeland Security and FBI, η δρ Κακουλλή έχει διαμορφώσει ένα αξιοσημείωτο έργο στον τομέα της επιστήμης αρχαίων υλικών και της συντήρησης πολιτιστικής κληρονομιάς σε παγκόσμιο επίπεδο.
Ελεύθερα 3 Νοεμβρίου 2024
