«Αλλά και οι Στωικοί φιλόσοφοι αντιλαμβάνονταν τη φιλοσοφία ως μελέτη του φυσικού θανάτου και γι’ αυτό έγραψαν πέντε τρόπους «εὐλόγου ἐξαγωγῆς» [από τη ζωή]. Διότι η ζωή είναι σαν ένα μεγάλο συμπόσιο στο οποίο η ψυχή μοιάζει να γλεντάει, και με όσους τρόπους διαλύεται ένα συμπόσιο με τους ανάλογους τρόπους γίνονται και οι «εὔλογοι ἐξαγωγαί» Stoicorum veterum fragmenta III 768,35-40
Ο πρώτος φιλόσοφος που επιλέγει να φύγει οικειοθελώς από τη ζωή είναι ο ιδρυτής του Στωικισμού, Ζήνων ο Κιτιεύς, ο οποίος, έπειτα από ένα ατύχημα -αλλά έχοντας φτάσει σε μεγάλη ηλικία- αποφασίζει να κρατήσει την αναπνοή του, αποχωρώντας από τη ζωή ευδαίμων. Ο Στωικός φιλόσοφος δεν θα μπορούσε να έχει δηλώσει με πιο εμφατικό τρόπο ότι η ζωή είναι λογική επιλογή -το ίδιο και ο θάνατος. Το γεγονός ότι οι Αθηναίοι τίμησαν τον Ζήνωνα τόσο εν ζωή όσο και μετά θάνατον δεν μπορεί παρά να προκαλεί το ενδιαφέρον, καθώς οι αυτόχειρες ποτέ δεν αποτέλεσαν πρότυπο, πολύ περισσότερο στην Αθήνα του 3ου π.Χ. αιώνα. Πώς θα μπορούσε να δικαιολογηθεί λογικά (εὐλόγως) μία τέτοια απόφαση;
Η φιλοσοφία δεν έχει άβατο. Ερευνά τον θάνατο ως ηθική επιλογή. Με τους Στωικούς ξεκινάει μια μακρά παράδοση κατά την οποία «ο σοφός άνθρωπος για εύλογη αιτία θα κάνει τη δική του έξοδο από τη ζωή, για χάρη της πατρίδας του ή για χάρη των φίλων του, ή αν υποφέρει από αφόρητο πόνο, είναι βαριά ανάπηρος ή πάσχει από ανίατη ασθένεια» (Διογένης Λαέρτιος, Βίοι Φιλοσόφων, 7, 130). Το να φτάσει ένας Στωικός (δηλαδή ένας άνθρωπος που έχει ζήσει όλη του τη ζωή με αυτοέλεγχο και απάθεια) στη λογική απόφαση του θανάτου του σημαίνει ότι κρίνει πως αυτό είναι το καλύτερο. Ποιοι είναι όμως οι λόγοι για τους οποίους έχει κάποιος το δικαίωμα (ο Στωικός όρος, τον οποίο θα δανειστεί αιώνες αργότερα ο Καντ, είναι «καθῆκον») να αυτοκτονήσει;
Η τελευταία επιθυμία του Ζήνωνα σύντομα θα βρει υποστηρικτές. Ο Κλεάνθης, διάδοχος του Ζήνωνα στη Στοά (τη φιλοσοφική σχολή διδασκαλίας του Στωικισμού), επιλέγει και αυτός την «εὔλογον ἐξαγωγή» από τη ζωή στην ηλικία των 99 ετών, απέχοντας από την τροφή. Ο Χρύσιππος που τον διαδέχεται δεν θα προλάβει να επιλέξει την αυτοκτονία· θα πεθάνει γελώντας με ένα δικό του αστείο (ὑπερκαγχάσαντα τελευτῆσαι, Διογένης Λαέρτιος, Βίοι φιλοσόφων, 7.185). Ωστόσο, η θεωρία της «εὐλόγου ἐξαγωγῆς» θα έχει μεγάλη απήχηση στους Στωικούς κύκλους. Μέρος της διασώζεται με τη μορφή δώδεκα αποφθεγμάτων που μας κληροδοτεί ο ίδιος ο Χρύσιππος, στο τέλος του τρίτου βιβλίου των Stoicorum veterum fragmenta (SVF), στην τελευταία ενότητα του βιβλίου υπό τον γενικό τίτλο «De rationali e vita excessu» ή «εὔλογος ἐξαγωγή». Πώς τελειώνει ένα συμπόσιο;
«Ένα συμπόσιο διαλύεται με πέντε τρόπους: 1) Επειδή εμφανίζεται ξαφνικά μία μεγάλη ανάγκη -δηλαδή, εμφανίζεται ένας φίλος μετά από μακρά απουσία, και σηκώνεστε με χαρά για να φύγετε και το συμπόσιο διαλύεται. Ή 2), επειδή γλεντοκόποι ορμούν μέσα, φωνάζοντας αισχρολογίες και το πάρτι διαλύεται. Ή 3) επειδή αυτά που σερβίρονται είναι σάπια και χαλασμένα, ή 4) επειδή οι προμήθειες έχουν εξαντληθεί, ή 5) εξαιτίας της μέθης, το πάρτι διαλύεται» SVF III 768, 40-46
Για τους ίδιους λόγους ο Στωικός θα αποχωρήσει οικειοθελώς από τη ζωή. Η κεντρική έννοια, παρότι δεν αναφέρεται, υποφώσκει· η αρετή αποτελεί τον σκοπό της ζωής. Όταν η άσκησή της παύει να αποτελεί επιλογή (γιατί ο Στωικός επιλέγει να ζει «κατ’ αρετήν»), ο άνθρωπος μπορεί να τερματίσει ο ίδιος τη ζωή του.
«Οι εύλογες αποχωρήσεις από τη ζωή πραγματοποιούνται με τους ίδιους πέντε τρόπους: 1) Ή όταν υπάρχει μεγάλη ανάγκη, όπως το να προστάξει κάποιον η Πυθία να αυτοκτονήσει (ἀποσφάξειν ἑαυτόν) για να σώσει την ίδια του την πόλη. Ή 2) επειδή ορμούν τύραννοι, που μας αναγκάζουν να κάνουμε επαίσχυντες πράξεις ή να πούμε απαγορευμένα πράγματα ή 3) επειδή μια σοβαρή ασθένεια εμποδίζει την ψυχή να χρησιμοποιήσει το σώμα ως όργανο για μεγάλο χρονικό διάστημα. Στις περιπτώσεις αυτές εύλογα αποχωρείς από τη ζωή» SVF III 768,45-9
Η «εὔλογος ἐξαγωγή» εγκαινιάζει την επιλογή που πηγάζει από το καθήκον των Στωικών να έχουν έναν αξιοπρεπή θάνατο. Το «ευ ζην» δεν περιλαμβάνει μόνο το «ευγηρείν» αλλά και το «ευθανατείν», ως καθήκον και ως δικαίωμα του ανθρώπου.
*Η δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους (Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους;) Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
