Τον 6ο π.Χ. αιώνα η φιλοσοφία κάνει τα πρώτα της βήματα στη Μίλητο. Οι φιλόσοφοι απομακρύνονται από το μυθολογικό πλαίσιο και στρέφονται στη βεβαιότητα των αισθήσεων και του λόγου. Οι πρώτες θεωρίες αρχίζουν να σχηματίζονται και οι φιλόσοφοι συνδιαλέγονται μεταξύ τους.
Όπως φαίνεται, τα γεωγραφικά όρια, η δυσκολία στη μετακίνηση στο αχαρτογράφητο ελληνικό τοπίο, αλλά και η έλλειψη μέσων και πόρων, δεν στέκονται εμπόδια στη μεταξύ τους επικοινωνία. Οι αρχαίοι φιλόσοφοι οφείλουν να κοινωνήσουν τις νέες ριζοσπαστικές θεωρίες τους, να συνομιλήσουν με ανθρώπους με τους ίδιους προβληματισμούς. Μπορεί να μην μπορούν να ταξιδεύουν όλοι, αλλά η γραφή έχει εφευρεθεί εδώ και λίγους αιώνες. Πλέον δεν είναι μόνο για εμπορικούς σκοπούς, αλλά και για πνευματικούς. Με το εργαλείο της γραφής οι θεωρίες ταξιδεύουν και γίνονται γνωστές. Η γνώση πρέπει να καταγραφεί.
Όλοι, σχεδόν, οι Προσωκρατικοί φιλόσοφοι συγγράφουν τουλάχιστον ένα βιβλίο -κυρίως με την ονομασία «Περί φύσεως». Ο Φερεκύδης από τη Σύρο (σοφός της αρχαιότητας) γράφει το πρώτο βιβλίο δίνοντας τη δική του εκδοχή για τη δημιουργία του κόσμου. Μάλιστα, θα κληροδοτήσει τα γραπτά του στον Θαλή από τη Μίλητο, ώστε, αν υπάρχει εκεί κάτι σωστό, να συμβάλλει στην έρευνα της φύσης που μόλις ξεκίνησε. Ο ίδιος, όπως παραδέχεται, στην επιστολή που στέλνει στον Μιλήσιο φιλόσοφο «δεν έχει βρει την αλήθεια των πραγμάτων, αλλά διερευνά τα σχετικά με τους θεούς. Όλα τα άλλα χρειάζονται σκέψη» (Διογένης Λαέρτιος, Βίοι φιλοσόφων, 1.122). Ο Φερεκύδης θα ζητήσει λοιπόν από τον Θαλή να μελετήσει τη θεωρία του και «αν την εγκρίνουν με τους άλλους σοφούς, να τη δημοσιεύσουν». Μπορεί ο ίδιος να μην κατάφερε να ξεφύγει από το μυθολογικό πλαίσιο, αλλά, το βιβλίο του Φερεκύδη σωζόταν την εποχή του Λαέρτιου (3ο αι. μ.Χ.).
Μέσα σε αυτό το εύφορο για γνώση κλίμα, κάνουν την εμφάνισή τους μικρές ιδιωτικές βιβλιοθήκες. Ο Πεισίστρατος δωρίζει τη δική του στην Αθήνα προκειμένου να ιδρύσει την πρώτη δημόσια βιβλιοθήκη, την οποία θα λαφυραγωγήσει ο Ξέρξης, όταν θα καταλάβει την Αθήνα, και θα την μεταφέρει στην Περσία (για να επιστρέψει αργότερα χάρη σε άλλους κατακτητές). Η γνώση είναι πολύτιμη και τα βιβλία είναι οι φορείς της.
Η πρόσβαση στη γνώση βρίσκεται συγκεντρωμένη στις βιβλιοθήκες. Η πλατωνική Ακαδημία, ως εκπαιδευτικό ίδρυμα, αναμφισβήτητα, είχε τη δική της βιβλιοθήκη. Θα επέτρεπε άραγε ο Πλάτωνας την κυκλοφορία των έργων που δεν ενέκρινε (π.χ. του Δημόκριτου); Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τον κατάλογο των βιβλίων που συγκέντρωσε ο Αθηναίος φιλόσοφος, αλλά στον «Φαίδρο» με το στόμα του Σωκράτη, υπερασπίζεται με σθένος τη ζωντάνια και την ευελιξία του προφορικού λόγου σε αντίθεση με την αδιαλλαξία του γραπτού, ενώ για τον ίδιο λόγο τα έργα του που απευθύνονται στο ευρύ κοινό είναι σε διαλογική μορφή, σε μια επιχείρηση να αποδοθεί η προφορικότητα της συζήτησης.
Αλλά οι φιλόσοφοι δεν «διαβάζουν» τα βιβλία. Τουλάχιστον όχι στην Αθήνα. Ο κόσμος έχει συνηθίσει να ακροάζεται τα έργα σε δημόσιες συγκεντρώσεις. Όλοι ακούν. Εκτός από έναν που θα ξεχωρίσει, γιατί διαβάζει μόνος του. Ο δεκαεπτάχρονος Αριστοτέλης, ορφανός από πατέρα και μητέρα, μετοικεί από τη Μακεδονία στην Αθήνα, έχοντας επιλέξει να σπουδάσει στην Ακαδημία του Πλάτωνα. Η οικονομική του κατάσταση του επιτρέπει να ικανοποιήσει την επιθυμία του για γνώση, γεγονός που μπορεί να εκπληρωθεί, κατ΄αρχάς, με έναν τρόπο: με την απόκτηση όλων των συγγραμμάτων για όλα τα γνωστά πεδία. Μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα, η βιβλιοθήκη του Αριστοτέλη έφτασε να είναι η μεγαλύτερη ιδιωτική βιβλιοθήκη της αρχαιότητας. Ο Πλάτωνας αλλά και οι συμμαθητές του Αριστοτέλη στην Ακαδημία εντυπωσιάζονται από τον φιλομαθή Μακεδόνα. Ο ίδιος απουσιάζει από τα μαθήματα του «διάσημου» Πλάτωνα (έχει όλη τη γνώση στο σπίτι του) και ο δάσκαλος δεν κρύβει την απογοήτευσή του: «Το ακροατήριό μου είναι κουφό» αναφωνεί, αδιαφορώντας για τους υπόλοιπους μαθητές. Τον αποκαλούν «Νου» και «Αναγνώστη», γιατί επιλέγει την προσωπική μελέτη από τη δημόσια ακρόαση.
Ο Αριστοτέλης θα είναι και ο πρώτος που θα προβεί σε σύστημα ταξινόμησης των βιβλίων, λόγω του μεγέθους της βιβλιοθήκης του, την οποία θα κληροδοτήσει στον φίλο, μαθητή και διάδοχό του στη διεύθυνση του Λυκείου, Θεόφραστο, ο οποίος θα την εμπλουτίσει ακόμη περισσότερο. Ο μαθητής του Αριστοτέλη, Δημήτριος Φαληρέας, είναι εκείνος που θα υλοποιήσει το όραμα για τη μεγαλύτερη βιβλιοθήκη του κόσμου. Τη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας.
*Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους (Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους;) Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
