«‘Μικρό το κομμάτι της ζωής που ζούμε’. Πράγματι, όλο το υπόλοιπο διάστημα δεν είναι ζωή αλλά χρόνος» Σενέκας, Περί της συντομίας της ζωής, 2.2
Είναι σύντομη η ζωή ή όχι; Ο Σενέκας καταπιάνεται συχνά με το ζήτημα του χρόνου της ζωής –ίσως περισσότερο από κάθε άλλον φιλόσοφο. Και αυτό, διότι το «πώς θα ζήσω» (το αιώνιο ερώτημα της Ηθικής φιλοσοφίας) δεν δηλώνει τίποτε άλλο από το «πώς θα περάσω τον χρόνο της ζωής μου». Ενώ όμως ο χρόνος είναι τόσο σημαντικός, οι άνθρωποι φαίνεται να τον αντιμετωπίζουν δίχως σκέψη: Από τη μια, θέλουν να ζήσουν περισσότερο –σαν να μην είναι αρκετός ο χρόνος ζωής που δίνεται από τη φύση- και από την άλλη, αυτόν τον πολύτιμο χρόνο που όλοι θέλουν να επιμηκύνουν για να ζήσουν πιο πολύ, τον χαρίζουν σε ανούσιες καταστάσεις, τον σπαταλούν σαν να είναι ανεξάντλητος. Γιατί συμβαίνει αυτό το παράδοξο; Ο Σενέκας επεξηγεί το πώς αντιλαμβανόμαστε τη ζωή (τον χρόνο;) που ζούμε:
«Η ζωή διαιρείται σε τρεις περιόδους: αυτή που υπήρξε, αυτή που είναι και αυτή που θα έρθει. Από αυτές η παρούσα είναι σύντομη, η μέλλουσα αβέβαιη και η παρελθούσα βέβαιη. Γιατί η τελευταία είναι η μόνη στην οποία η τύχη δεν έχει κανένα δικαίωμα, που δεν μπορεί καμία απόφαση να την μεταβάλει» Σενέκας, Περί της συντομίας της ζωής, 10.2
Ο Σενέκας θα αφιερώσει κεφάλαια για να εξηγήσει στον αποδέκτη Παουλίνο τους λόγους για τους οποίους θα πρέπει να αποσυρθεί από τη δημόσια ζωή και να στραφεί στη φιλοσοφία. Ακόμη και όταν μιλάει για τη συντομία της ζωής, ο φιλόσοφος έχει στόχο την ευτυχία, η οποία δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς τη συνείδησή της. Πόσο εύκολα όμως ξοδεύει καθένας τον χρόνο του ασυνείδητα, και πόσο εκλιπαρεί -όταν βλέπει ότι τελειώνει- για περισσότερη ζωή; Απασχολημένοι στην καθημερινότητα των άλλων, περιφέρουμε τον εαυτό μας σε εργασίες, διαμάχες, κοινωνικές υποχρεώσεις, ανούσιες συζητήσεις, δίχως να κατανοούμε ότι δεν ζούμε. Γιατί δεν υπάρχουμε μέσα στον χρόνο της ζωής μας. Ούτε το παρόν δεν είναι ασφαλές.
«Και όμως, αυτό [το παρελθόν] είναι το μέρος του χρόνου μας που είναι ιερό και ξεχωριστό, τοποθετημένο πέρα από την εμβέλεια όλων των ανθρώπινων ατυχιών και απομακρυσμένο από την κυριαρχία της τύχης, το μέρος που δεν ταράζεται από καμία έλλειψη, από κανένα φόβο, από καμία ενόχληση ασθένειας· ούτε μπορεί να αναστατωθεί ούτε να αποσπαστεί από κάποιον -είναι μια αιώνια και αδιατάρακτη περιουσία. Το παρόν προσφέρει μόνο μία ημέρα κάθε φορά, και αυτή ανά λεπτά· αλλά όλες οι ημέρες του παρελθόντος θα εμφανιστούν όταν τους το ζητήσεις, θα σε αφήσουν να τις δεις και να τις κρατήσεις κατά βούληση -κάτι που όσοι είναι απορροφημένοι δεν έχουν χρόνο να κάνουν. […] Και έτσι η ζωή τους χάνεται σε μια άβυσσο» Σενέκας, Περί της συντομίας της ζωής, 10.4
Το μόνο σταθερό σημείο αναφοράς είναι ο παρελθόντας χρόνος που όμως ανανεώνεται συνεχώς χάρη στο παρόν. Ο ταραγμένος νους δεν θα κοιτάξει πίσω στο παρελθόν –είναι τόσο απασχολημένος!- γιατί το μόνο που τον ενδιαφέρει συμβαίνει τώρα. Ούτε όμως μπορεί να συλλάβει το παρόν, που λόγω της συντομίας του χάνεται ανάμεσα στις ασχολίες. Ο ατάραχος νους ωστόσο μπορεί να επιστρέψει σε ολόκληρο τον χρόνο της περασμένης ζωής και να κερδίσει τον χαμένο χρόνο. Μόνο ο φιλόσοφος βιώνει τον χρόνο. Μόνο ο φιλόσοφος ζει.
«Από όλους τους ανθρώπους, οι μόνοι που έχουν ελεύθερο χρόνο είναι εκείνοι που αφιερώνουν χρόνο στη φιλοσοφία, μόνο αυτοί ζουν πραγματικά- γιατί δεν αρκούνται στο να συγκρατούν μόνο τη δική τους ζωή. […] Μπορούμε να διαφωνήσουμε με τον Σωκράτη, να αμφιβάλλουμε με τον Καρνεάδη, να βρούμε τη γαλήνη με τον Επίκουρο, να ξεπεράσουμε την ανθρώπινη φύση με τους Στωικούς, να την υπερβούμε με τους Κυνικούς» Σενέκας, Περί της συντομίας της ζωής, 14.2
Ο φιλόσοφος είναι ο μόνος ελεύθερος να ανοίξει τον διάλογο με την ύπαρξή του και να ζήσει συνειδητά. Πώς το επιτυγχάνει αυτό; Έχει κατορθώσει να αντιλαμβάνεται τον χρόνο της ζωής του ως συνέχεια:
«Έχει περάσει κάποιος χρόνος; Ο φιλόσοφος τον αγκαλιάζει με την ανάμνηση. Είναι ο χρόνος παρών; Τον χρησιμοποιεί. Θα έρθει; Τον προβλέπει. Κάνει τη ζωή του μακρά συνδυάζοντας όλους τους χρόνους σε έναν» Σενέκας, Περί της συντομίας της ζωής, 15.5
*Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους (Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους;) Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
