«ΑΙΩΝΙΑ ΕΙΡΗΝΗ: Αν αυτή η σατιρική επιγραφή, από την πινακίδα κάποιου Ολλανδού πανδοχέα, πάνω από την εικόνα ενός νεκροταφείου, ισχύει για τους ανθρώπους καθολικά, ή ειδικά για τους αρχηγούς κρατών που δεν μπορούν να χορτάσουν την επιθυμία τους για πόλεμο ή μόνο για τους φιλοσόφους, που ονειρεύονται αυτό το γλυκό όνειρο, ας παραμείνει εδώ» Immanuel Kant, Zum ewigen Frieden, Königsberg, 1795
Μπορεί να υπάρξει αιώνια ειρήνη στον κόσμο; Μπορεί να ζήσει η ανθρωπότητα το «γλυκό όνειρο των φιλοσόφων»; Ο 71χρονος Kant δεν έχει δώσει έως τώρα την εντύπωση ενός επαναστατικού ανθρώπου. Η καθημερινότητά του περιλαμβάνει γράψιμο, διδασκαλία και περίπατο, στη μικρή πόλη του Κένιγκσμπεργκ της Πρωσίας, όπου ο φιλόσοφος έζησε όλη του τη ζωή. Αλλά, η γαλλική επανάσταση συντάραξε την Ευρώπη δείχνοντας ότι ο κόσμος μπορεί να αλλάξει και ο Kant υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής της.
Όμως ο Kant δεν ζούσε στη Γαλλία. Την προηγούμενη χρονιά, την 1η Οκτωβρίου του 1794, είχε λάβει επιστολή από τον βασιλιά της Πρωσίας, Φρειδερίκο Γουλιέλμο Β΄, ο οποίος δήλωνε «βαθιά δυσαρεστημένος» από τον Kant «που κάνει κατάχρηση της φιλοσοφίας με τρόπο που υπονομεύει και καταλύει πολλά από τα πιο σημαντικά και θεμελιώδη δόγματα των Ιερών γραφών και του Χριστιανισμού». Η επιστολή δεν άφηνε περιθώρια στον Kant να συνεχίσει τη δημοσίευση των άρθρων του στο περιοδικό Berlinische Monatschrift.
«Απαιτούμε την άμεση απολογία σας και αναμένουμε ότι στο μέλλον δεν θα υπάρξει από εσάς άλλη αφορμή δυσαρέσκειας, αλλά, όπως υπαγορεύει το καθήκον σας, θα εφαρμόσετε τις ικανότητές σας και την αυθεντία σας, ώστε ο καθοδηγητικός σκοπός μας να στεφθεί με επιτυχία. Εάν συνεχίσετε να αντιτίθεστε σε αυτήν την εντολή, μπορείτε να περιμένετε χωρίς αμφιβολία δυσάρεστες συνέπειες για το πρόσωπό σας» Friedrich Paulsen, Immanuel Kant, His Life and Doctrine (New York, C. Scribner’s sons, 1902)
O Kant επέλεξε να μην ακολουθήσει το παράδειγμα του Σωκράτη. Στην απάντησή του συμφώνησε να υπηρετεί την Αυτού Μεγαλειότητα και «να απέχει στο μέλλον από οποιαδήποτε δημόσια αναφορά στη θρησκεία». Ένα προσωπικό του σημείωμα εξηγεί τους λόγους που τον οδήγησαν να συμμορφωθεί με την εντολή του Φρειδερίκου: «Η αναίρεση και η άρνηση των εσωτερικών πεποιθήσεων ενός ατόμου είναι βασική, αλλά η σιωπή στην εν λόγω περίσταση είναι το καθήκον του υποκειμένου». Και βέβαια το καθήκον του Kant έληξε με τον θάνατο του Φρειδερίκου.
Ο φιλόσοφος δημοσιεύει το όνειρό του για την «Αιώνια ειρήνη» το 1795. Οι αντιρρήσεις είναι πολλές, η ιστορία έχει αποδείξει το μέγεθος της ανθρώπινης απληστίας. Ο Kant ωστόσο είναι αισιόδοξος για το μέλλον της Ευρώπης· προσβλέπει σε δημοκρατικές κυβερνήσεις, δείχνοντας εμπιστοσύνη στην ηθική εξέλιξη του ατόμου που θα τις εκλέξει. Έως τότε, οι μοναρχίες της Ευρώπης όφειλαν να αναθεωρήσουν την πολιτική τους. «Το κράτος δεν είναι ιδιοκτησία (patrimonium), αλλά μόνο το έδαφος όπου διαμένουν τα άτομα», επομένως, δεν μπορεί να αποκτηθεί από άλλο κράτος μέσω κληρονομιάς, ανταλλαγής, αγοράς ή δωρεάς. Ο Kant θα αντισταθεί στην αποικιοκρατία και στον μόνιμο στρατό που μόλις έχουν αρχίσει να δημιουργούν οι χώρες (με πρώτη τη δική του). «Οι μόνιμοι στρατοί θα καταργηθούν με την πάροδο του χρόνου» (το ίδιο και οι μισθοφορικοί, δεν θα υπάρχει κανείς να πολεμάει).
Οι συνθήκες ειρήνης που επικρατούν στην εποχή του Kant αποτελούν απλώς αφορμές για μελλοντικούς πολέμους. Ως εκ τούτου, η υπερβατολογική θεμελίωση της ειρήνης από τον Kant, που ξεπερνά κάθε ιστορική πραγματικότητα, έχει τη βάση της στον Λόγο. Γίνεται «καθήκον», δηλαδή μπορεί να πραγματοποιηθεί από όλους όσοι το αποδεχτούν ως τέτοιο. Επομένως, θα πρέπει να απαιτείται η συγκατάθεση των πολιτών για τον πόλεμο, γεγονός που συνεπάγεται τη συμμετοχή τους στις μάχες, κάλυψη των εξόδων από την περιουσία τους, ανάληψη του χρέους που θα δημιουργηθεί στο τέλος και αποκατάσταση όλων των ζημιών. Ωστόσο, όταν ο υπήκοος δεν είναι πολίτης η απόφαση για πόλεμο είναι πολύ εύκολη:
«Γιατί ο κυβερνήτης δεν είναι πολίτης, αλλά ιδιοκτήτης του κράτους, και δεν χάνει τίποτε στον πόλεμο, ενώ συνεχίζει να απολαμβάνει τις απολαύσεις του τραπεζιού ή του αθλήματός του, ή των παλατιών και των δεξιώσεών του. Μπορεί λοιπόν να αποφασίσει για τον πόλεμο για τους πιο ασήμαντους λόγους, σαν να ήταν ένα πάρτι»
*Η Δρ. Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
