Η Φιλοσοφία δεν γεννήθηκε στην Αθήνα αλλά στην Ιωνία και παρέμεινε εκεί για αρκετά χρόνια, ώσπου να έρθει ο Αναξαγόρας από τις Κλαζομενές της Μ. Ασίας να «φιλοσοφήσει». Η θεωρία που πρότεινε εισήγαγε την έννοια του «Νου»: Τα πάντα ήταν ενωμένα έως ότου ο Νους να τα διακοσμήσει, να τα τακτοποιήσει.
«Ο Αναξαγόρας του Ηγησίβουλου ή του Εύβολου ήταν Κλαζομένιος. Άκουσε τον Αναξιμένη, και πρώτος τοποθέτησε τον Νου στην ύλη, ξεκινώντας έτσι το σύγγραμμά του, που είναι ανεπτυγμένο με γλυκύτητα και μεγαλοφροσύνη: ‘Όλα τα πράγματα ήταν μαζί. Έπειτα ήρθε ο Νους και τα έβαλε σε τάξη». Διογένης Λαέρτιος, Βίοι Φιλοσόφων, 2.6
Σε ηλικία 20 χρονών ο Αναξαγόρας έρχεται στην Αθήνα, για λόγους που δεν γνωρίζουμε. Ο φιλόσοφος διέθετε πλούτο, ευγένεια και μεγαλοφροσύνη. Αφού άφησε την πατρική περιουσία στους δικούς του, αφοσιώθηκε στην έρευνα της φύσης, αποτραβηγμένος από τα πολιτικά. Δεν φαίνεται βέβαια να δίστασε να αποχωριστεί τις Κλαζομενές, την «πατρίδα» του: «Όταν τον ρώτησε κάποιος “δεν νοιάζεσαι καθόλου για την πατρίδα;”, “σώπα”, είπε, “γιατί εγώ νοιάζομαι υπερβολικά για την πατρίδα” και έδειξε τον ουρανό». 2.7
Πριν από 2.500 χιλιάδες χρόνια, ο Αναξαγόρας μεταφέρει το πνεύμα της Ιωνίας στην Αθήνα, συνεχίζοντας τη μελέτη των ουράνιων σωμάτων. Βρισκόμαστε κοντά στο 480 π.Χ. Ο νέος τρόπος θέασης του κόσμου είναι ορθολογικός. Ο ουρανός, η «πατρίδα» του Αναξαγόρα, αποτελείται από πέτρες. «Ο ήλιος είναι πυρακτωμένη πέτρα μεγαλύτερη από την Πελοπόννησο» (Οὗτος ἔλεγε τὸν ἥλιον μύδρον εἶναι διάπυρον καὶ μείζω τῆς Πελοποννήσου). «Οι κομήτες είναι σύνοδος πλανητών που βγάζουν φλόγες». Η Σελήνη κατοικείται, έχει λόφους και φαράγγια. Όπως απάντησε σε κάποιον που τον ρώτησε, γεννήθηκε για «να ερευνά τον ουρανό». Η έρευνά του δεν οδήγησε όμως στα καλύτερα για τον ίδιο αποτελέσματα. Στην αριστοτελική λίστα των «μη φρόνιμων» σοφών το όνομα του Αναξαγόρα εμφανίζεται πρώτο: «Από όσα λοιπόν έχουμε πει είναι φανερό ότι η σοφία είναι και γνώση και αντίληψη (νοῦς) πιο πολύτιμων από τη φύση τους. Γι’ αυτό και τον Αναξαγόρα και τον Θαλή και τους όμοιούς τους τους λένε σοφούς, αλλά όχι φρόνιμους, όταν τους βλέπουν να αγνοούν το προσωπικό τους συμφέρον, και λένε ότι γνωρίζουν πράγματα έξοχα και θαυμαστά και δυσνόητα και θεϊκά, άχρηστα όμως, διότι δεν επιδιώκουν τα ανθρώπινα αγαθά». Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, Ζ, 1141b
Πράγματι, οι Αθηναίοι δεν αργούν να καταδικάσουν για αθεΐα τον πρεσβευτή της Ιωνικής φιλοσοφίας. Ο νόμος του Διοπείθη έχει στο στόχαστρο όσους «δεν πιστεύουν στα θεία ή διδάσκουν άλλες θεωρίες για τα ουράνια φαινόμενα» (Πλούταρχος, Βίοι, Περικλής, 32.1). Ο Αναξαγόρας ήταν ο πρώτος που έγραψε «με σαφήνεια αλλά και θάρρος», γεγονός που παραλίγο να του στοιχίσει τη ζωή: «Δεν μπορούσαν να ανεχτούν τους φυσικούς φιλοσόφους και τους μετεωρολέσχας, όπως τους αποκαλούσαν που κατέστρεφαν το θείο σε άλογες αιτίες, απρόβλεπτες δυνάμεις και αναγκαία γεγονότα. Ο Πρωταγόρας εξορίστηκε, ο Αναξαγόρας φυλακίστηκε και μόλις που τον έσωσε ο Περικλής, και ο Σωκράτης, αν και δεν είχε καμιά σχέση με τέτοια πράγματα, έχασε τη ζωή του εξαιτίας της φιλοσοφίας». (Πλούταρχος, Βίοι, Νικίας, 23.4-5).
Στη Λάμψακο, τον τόπο εξορίας του, δεν είχε την ίδια αντιμετώπιση. Μάλιστα, οι άρχοντες της πόλης τον ρώτησαν την τελευταία επιθυμία του: «Να επιτρέπουν στα παιδιά να παίζουν κάθε χρόνο τον μήνα που θα πεθάνει. Και το έθιμο διατηρείται έως σήμερα». Διογένης Λαέρτιος, Βίοι Φιλοσόφων, 2.15
Η Φιλοσοφία στην Αθήνα θα συνεχίσει χωρίς τον Αναξαγόρα. Ο μαθητής του, Αρχέλαος θα είναι ο δάσκαλος του Σωκράτη, ο οποίος δεν έχει βλέψεις στον ουρανό, αλλά στον άνθρωπο. Η αρχή όμως έχει γίνει. Ο ορθός λόγος έχει φτάσει στην Αθήνα, χάρη στον Αναξαγόρα. Τον πρώτο φυσικό φιλόσοφο που δίδαξε εκεί.
*Η δρ Έλσα Νικολαΐδου διδάσκει Φιλοσοφία στο Med High
nicolaidou.e@medhigh.com
