«Και έζησαν αυτοί καλά κι εμείς;». Αν υπάρχει κάποιος ειδικός στο θέμα της ευτυχίας είναι οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι. Όρισαν την ευτυχία ως σκοπό της ζωής, την ονόμασαν αρετή, ευδαιμονία, ηδονή και τη δίδαξαν. Ήδη από τον 5ο π.Χ. αιώνα ο Σωκράτης θεμελιώνει την Ηθική και μετατοπίζει το αντικείμενο της Φιλοσοφίας από τον ουρανό στη Γη. Ο Κικέρων γράφει: «Αλλά ο Σωκράτης ήταν ο πρώτος που κατέβασε τη φιλοσοφία από τον ουρανό και την εγκατέστησε στις πόλεις, την γνώρισε στις οικογένειες και την ανάγκασε να ερευνήσει τη ζωή και την ηθική, το καλό και το κακό». (Cicero, Tusculan Disputations, V 10–11)
Ο Πλάτων στους πρώιμους διαλόγους του, με μοναδική παραστατικότητα, εκθέτει τη σωκρατική μέθοδο. Θαυμάζει τον Σωκράτη, τον διακρίνει από τους σοφιστές και τον παρουσιάζει να συνδιαλέγεται μαζί τους, ακόμη και για την ευτυχία. Ωστόσο, με το πέρασμα των χρόνων ωριμάζει και διαφοροποιείται από τη διδασκαλία του δασκάλου του. Επιχειρώντας να θεμελιώσει την Ηθική του, σχηματίζει τη θεωρία των Ιδεών. Η ευτυχία είναι πλέον θέμα αρετής. Διδάσκεται και καλλιεργείται.
Ο μαθητής του Πλάτωνα, όμως, ο Αριστοτέλης, ακολουθεί διαφορετική οδό. Επιστρέφει στους Προσωκρατικούς, τους μελετά, αλλά έχει στο οπλοστάσιό του και την Σωκρατική και Πλατωνική διδασκαλία. Στο στόχαστρό του αρχικά είναι η θεωρία των Ιδεών του Πλάτωνα. Αν και διδάσκει στην Ακαδημία ασκεί δριμεία κριτική στις Πλατωνικές Ιδέες και δημιουργεί το δικό του φιλοσοφικό σύστημα. Η ευδαιμονία δεν είναι μια ευτυχισμένη στιγμή: «Ένα χελιδόνι δεν φέρνει την άνοιξη ούτε μία μέρα. Έτσι, ούτε ευτυχισμένο και ευδαίμονα κάνει μια μέρα ούτε μια μικρή περίοδος χρόνου». (Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, 1098a)
Η περίοδος που ακολουθεί είναι γόνιμη για τη δημιουργία πολλών φιλοσοφικών σχολών που εστιάζουν στην ευτυχία του ανθρώπου. Η αυτάρκεια είναι το κοινό τους στοιχείο. Η πρώτη σχολή που δημιουργείται, ο Κυνισμός, προκαλεί τα ήθη, αλλά διατείνεται ότι απελευθερώνει τον άνθρωπο από το κυνήγι της απόκτησης αγαθών. Ο Διογένης ο Κύων ζει χωρίς συμβάσεις και υπάρχοντα, ενώ αργότερα ο Δημώναξ ο Κύπριος δανείζει στον Καζαντζάκη τη γνωστή φράση: «Ο αληθινά ευτυχισμένος είναι ο ελεύθερος. Μιλώ για εκείνον που μήτε ελπίζει μήτε φοβάται τίποτα». Δημώναξ (Δημώνακτος Βίος, Λουκιανός Ζ΄, 20)
Κοντά στο 306 π.Χ. ο Επίκουρος ανοίγει τη δική του σχολή, τον Κήπο. Η ευτυχία γίνεται βίωμα και αλλάζει όνομα, λέγεται ηδονή και σημαίνει την «απονία» του σώματος και την αταραξία της ψυχής. «Ο θάνατος είναι ένα τίποτα», ο θεός δεν προκαλεί φόβο, μπορούμε να πετύχουμε το αγαθό και να υπομείνουμε το κακό, διδάσκει ο ιδρυτής της. Ως φιλοσοφία επιζεί με χιλιάδες οπαδούς, που προκειμένου να κατακτήσουν την ηδονή, ακολουθούν πιστά τη διδασκαλία του Επίκουρου.
Αντιθέτως, η αντίπαλη φιλοσοφία του Στωικισμού έχει περάσει στάδια, έχοντας εξελιχθεί από την εποχή της ίδρυσής της από τον Ζήνωνα τον Κιτιέα. Η ευτυχία είναι «η καλή ροή του βίου», αλλά επανέρχεται στην αρετή, με μία απόλυτη έννοια, και στηρίζεται στο «ηγεμονικόν», τον νου. Σε αυτό άλλωστε οφείλεται και η τεράστια δημοτικότητά της σήμερα, καθώς θωρακίζει το άτομο από τις εξωτερικές καταστάσεις. Η ευτυχία είναι προσωπική υπόθεση.
Από τότε έως σήμερα η Ηθική καλείται να αντιμετωπίσει το «πρόβλημα της ευτυχίας», ένα από τα πιο ουσιώδη για τον άνθρωπο. Οι φιλόσοφοι όλων των σχολών υπήρξαν συνεπείς στη διδασκαλία τους και έζησαν ευτυχισμένα. Το ίδιο μπορούμε και εμείς. Γνωρίζοντας τη Φιλοσοφία όσων «έζησαν καλά» για να ζήσουμε «κι εμείς καλύτερα».
*Η δρ Έλσα Νικολαΐδου σε συνεργασία με τον Οργανισμό Νεολαίας διοργανώνουν κύκλο διαδικτυακών Σεμιναρίων Φιλοσοφίας με θέμα «Οι Φιλοσοφίες της Ευτυχίας». Τα σεμινάρια θα διεξαχθούν Δευτέρα 6:00-8:00 μ.μ. από 2 Νοεμβρίου έως 7 Δεκεμβρίου 2020. Πληροφορίες και δηλώσεις συμμετοχής στο τηλέφωνο (00357) 77772757 και στην ιστοσελίδα <https://onek.org.cy/.nicolaidou.e@medhigh.com>
