Από τις 24 Φεβρουαρίου, την ημέρα δηλαδή που η Ρωσία εισέβαλε στην Ουκρανία, ο κόσμος μας έχει αλλάξει. Η ιδέα ότι τα σύνορα μιας χώρας μπορούν να χαραχτούν από την αρχή, αν το επιθυμήσει κάποιος ισχυρότερος, έχει επιστρέψει έπειτα από πολλές δεκαετίες. Ο φόβος ότι τίποτα δεν θεωρείται δεδομένο και ότι μια χώρα μπορεί ανά πάσα στιγμή να δεχθεί επίθεση, δρομολογεί εξελίξεις, που φάνταζαν αδιανόητες μέχρι πρότινος. Ο ρόλος του ΝΑΤΟ ισχυροποιείται και η Συμμαχία αποκτά νέα μέλη, ενώ χώρες όπως η Γερμανία και η Ιαπωνία έχουν απομακρυνθεί από τις ήπιες πολιτικές κατευνασμού της Ρωσίας και έχουν στραφεί στις κυρώσεις και τον εξοπλισμό. Την ίδια ώρα ρίχνεται όλο και μεγαλύτερο βάρος σε ό,τι αφορά στην κυβερνοασφάλεια και τις υβριδικές απειλές. Σε όλο τον κόσμο, συμμαχίες αλλάζουν χαρακτήρα και περιεχόμενο, αναζητούν δύσκολες ισορροπίες ή ξαναφτιάχνονται από την αρχή.

Μέσα σε αυτό το περιβάλλον, οι προκλήσεις για την Κύπρο αλλά και την Ελλάδα γίνονται μεγαλύτερες, υποστηρίζει στη συνέντευξή του στον «Φιλελεύθερο», ο Μάνος Καραγιάννης, καθηγητής διεθνών σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και Reader στη διεθνή ασφάλεια στο King’s College London. Σε πάρα πολλά επίπεδα, εξήγησε, η Άγκυρα ήδη διδάσκεται από τη στρατηγική της Μόσχας στην Ουκρανία. Από τον νομικό πόλεμο που επιχειρεί στο ζήτημα της αποστρατιωτικοποίησης των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου μέχρι την εργαλειοποίηση του μεταναστευτικού στην Κύπρο, στόχος της Τουρκίας είναι να δημιουργεί μια κατάσταση μόνιμης αναταραχής για να προωθήσει τα συμφέροντά της και να αποκομίσει τόσο το δυνατόν μεγαλύτερα γεωπολιτικά κέρδη. 

Άλλωστε παρά τις επιμέρους διαφορές τους, οι δύο χώρες μοιράζονται τις ίδιες ανησυχίες και τους ίδιους πόθους για τη δημιουργία ενός πολυπολικού διεθνούς συστήματος. «Έχει ενδιαφέρον ότι η ραγδαία βελτίωση των ρωσοτουρκικών σχέσεων συμπίπτει χρονικά με την επιδείνωση των ελληνοτουρκικών σχέσεων», επισήμανε ο Έλληνας ειδικός, προσθέτοντας πως χωρίς τον φόβο της Ρωσίας, η Τουρκία μπορεί άνετα να εφαρμόζει μια αναθεωρητική πολιτική στην Ανατολική Μεσόγειο και το Αιγαίο.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ: Νέες απειλές Πούτιν με πυρηνικά

Τα πρώτα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου ήταν γεμάτα κίνδυνο, μέχρι που τελικά ο κατευνασμός έκανε την κατάσταση προβλέψιμη. Τώρα, βρισκόμαστε στην αρχή μια νέας εποχής και οι αρχές μπορούν να γίνουν επικίνδυνες. Όπως ανέφερε ο Μάνος Καραγιάννης, ο πόλεμος δημιουργεί ένα νέο Σιδηρούν Παραπέτασμα που ξεκινάει από την Αρκτική και καταλήγει στη Μαύρη Θάλασσα. Τίποτα δεν θα είναι το ίδιο από εδώ και πέρα στην Ευρώπη. Σε έναν κόσμο που οδεύει προς έναν νέο ψυχρό πόλεμο, τα περιθώρια ελιγμών για μια μικρομεσαία δύναμη όπως την Ελλάδα και την Ελλάδα είναι πολύ μικρά για αυτό και οι δύο χώρες πρέπει να αναθεωρήσουν τη μέχρι τώρα πολιτική τους και με τόλμη να αναπροσαρμοστούν στα νέα δεδομένα.

-Ποιο είναι το μήνυμα που αφήνει ο πόλεμος στην Ουκρανία σε σχέση με την άμυνα και την ασφάλεια μιας χώρας;

-Η άμυνα μιας χώρας είναι τελικά υπόθεση των απλών ανθρώπων. Στην Ουκρανία παρατηρείται μια μαζική κινητοποίηση του πληθυσμού από τα χωριά μέχρι τις μεγάλες πόλεις. Οι Ουκρανοί είναι πλέον ένα ένοπλο έθνος (nation armee) που αγωνίζεται υπέρ βωμών και εστιών. Το σύνολο σχεδόν του ανδρικού πληθυσμού έχει κληθεί να πολεμήσει εναντίον των ρωσικών δυνάμεων, ενώ τα γυναικόπαιδα βρίσκουν καταφύγιο σε ασφαλείς περιοχές ή στο εξωτερικό. Η εφεδρεία παίζει τεράστιο ρόλο, αφού κανείς δεν περισσεύει σε αυτή τη συλλογική προσπάθεια υπεράσπισης της πατρίδας. Αυτός ο πόλεμος έχει αναδείξει παραδοσιακές αξίες, όπως η αυτοθυσία, ο ηρωισμός και η φιλοπατρία.

-Πιστεύετε πως η επιθετική συμπεριφορά της Ρωσίας θα βρει μιμητές; Είναι βάσιμοι οι φόβοι της Κύπρου και της Ελλάδας πως ο Ταγίπ Ερντογάν θα θελήσει να βαδίσει στα βήματα του Βλαντιμίρ Πούτιν;

-Η Άγκυρα ήδη διδάσκεται από τη στρατηγική της Μόσχας στην Ουκρανία και αλλού.

>>Πρώτο, ο νομικός πόλεμος (lawfare) που επιχειρεί η τουρκική ηγεσία στο ζήτημα της αποστρατιωτικοποίησης των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου θυμίζει τη ρωσική επιχειρηματολογία περί αποστρατιωτικοποίησης της Ουκρανίας ως τίμημα για την ειρήνη. 

>>Δεύτερο, η τουρκική προπαγάνδα εστιάζει συνεχώς σε δήθεν παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Ελλάδα, ενώ αντίστοιχα η Μόσχα έχει εκτοξεύσει ασύστολες κατηγορίες για «μαζικούς τάφους και γενοκτονία» στο ρωσόφωνο Ντονμπάς. 

>>Τρίτο, Ρωσία και Τουρκία έχουν εργαλειοποιήσει μεταναστευτικές ροές για να προκαλέσουν ανθρωπιστική κρίση και να εκβιάσουν πολιτικά γειτονικές τους χώρες (δηλαδή Πολωνία και Ελλάδα και Κύπρο). 

>>Τέταρτο, με υβριδικές μεθόδους (π.χ. χρήση μη επανδρωμένων, κυβερνοεπιθέσεις) τα δύο καθεστώτα δημιουργούν μια κατάσταση μόνιμης αναταραχής στα σύνορά τους για να αποκομίσουν γεωπολιτικά κέρδη. 

-Η αναθεωρητική στάση της Ρωσίας σε ποιο βαθμό επηρεάζει τον αναθεωρητισμό της Τουρκίας;

-Η προσέγγιση ανάμεσα στην Τουρκία και τη Ρωσία δεν είναι τόσο εφήμερη όσο θέλουν να ελπίζουν πολλοί δυτικοί αξιωματούχοι. Παρά τις επιμέρους διαφορές τους, οι δύο χώρες μοιράζονται τις ίδιες ανησυχίες και τους ίδιους πόθους για τη δημιουργία ενός πολυπολικού διεθνούς συστήματος. Έχει ενδιαφέρον ότι η ραγδαία βελτίωση των ρωσοτουρκικών σχέσεων συμπίπτει χρονικά με την επιδείνωση των ελληνοτουρκικών σχέσεων. Η Τουρκία ξεκίνησε την επεμβατική της πολιτική στη Συρία και τη Λιβύη, όταν ένιωσε ασφαλής στα νώτα της. Χωρίς τον φόβο της Ρωσίας, η Τουρκία μπορεί άνετα να εφαρμόζει μια αναθεωρητική πολιτική στην Ανατολική Μεσόγειο και το Αιγαίο.

-Η έντονη τουρκική επιθετικότητα που καταγράφεται το τελευταίο διάστημα, σχετίζεται με τις εκλογές στη γειτονική μας χώρα που είναι προγραμματισμένες για του χρόνου ή αντικατοπτρίζει τη γενικότερη τουρκική πολιτική έναντι τόσο της Ελλάδας αλλά και της Κύπρου;

-Εκτιμώ ότι η επιθετική ρητορική της τουρκικής ηγεσίας δεν συνδέεται μόνο με τις εσωτερικές εξελίξεις. Μπορεί η γειτονική χώρα να έχει μπει σε μια προεκλογική περίοδο, αλλά για τα θέματα Ελλάδας και Κύπρου υπάρχει διακομματική συναίνεση. Με άλλα λόγια δεν θα αποκομίσει πολλά εκλογικά οφέλη η τουρκική ηγεσία με τη στοχοποίηση των δύο χωρών. Η τουρκική επιθετικότητα συνιστά μια πάγια στάση της Άγκυρας. Προσπαθεί να εξαναγκάσει την Ελλάδα και την Κύπρο σε υποχωρήσεις, χωρίς όμως να περάσει το κατώφλι του πολέμου.

Αλλάζει δραματικά η αρχιτεκτονική της ασφάλειας

-Στο βιβλίο σας Αποτροπή και Άμυνα (Eκδόσεις Παπαδόπουλος) υποστηρίζετε πως η αρχιτεκτονική ασφάλειας έχει αρχίσει να αλλάζει μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Τι σημαίνει αυτό για χώρες με μικρή ισχύ όπως η Ελλάδα και η Κύπρος;

-Η αρχιτεκτονική ασφάλειας αρχίζει να αλλάζει δραματικά. Το ΝΑΤΟ επιστρέφει στην αρχική του αποστολή που είναι η ανάσχεση της ρωσικής επιθετικότητας στη Γηραιά Ήπειρο. Οι ΗΠΑ ενισχύουν τη στρατιωτική τους παρουσία στην Ανατολική Ευρώπη για σκοπούς αποτροπής. Η Σουηδία και η Φινλανδία έχουν αιτηθεί την ένταξή τους στην Ατλαντική Συμμαχία, ενώ η Γερμανία επανεξοπλίζεται για πρώτη φορά μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η Πολωνία, η Ρουμανία και οι Βαλτικές Δημοκρατίες εξελίσσονται σε χώρες πρώτης γραμμής εναντίον της Ρωσίας και των λιγοστών συμμάχων της. Ταυτόχρονα, η οικοδόμηση μιας κοινής αμυντικής πολιτικής συνιστά μονόδρομο για την Ευρωπαϊκή Ένωση, που επιδιώκει μακροπρόθεσμα τη στρατηγική της αυτονομία. Ο πόλεμος δημιουργεί ένα νέο Σιδηρούν Παραπέτασμα που ξεκινάει από την Αρκτική και καταλήγει στη Μαύρη Θάλασσα. Τίποτα δεν θα είναι το ίδιο από εδώ και πέρα στην Ευρώπη. Σε έναν κόσμο που οδεύει προς έναν νέο ψυχρό πόλεμο, τα περιθώρια ελιγμών για μια μικρομεσαία δύναμη όπως την Ελλάδα είναι πολύ μικρά. Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει χώρος για ουδέτερους. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι η Αθήνα συντάσσεται αναγκαστικά με τις επιλογές της ΕΕ και του ΝΑΤΟ. Το ίδιο ισχύει, φυσικά, για την Κύπρο που είναι χώρα-μέλος μόνο της ΕΕ. Θεωρώ ότι είναι η κατάλληλη χρονική συγκυρία για έναν επαναπροσδιορισμό των σχέσεων της Λευκωσίας με το ΝΑΤΟ.

«Αποτροπή και Άμυνα»

Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία δείχνει να είναι ένα κομβικό σημείο στη σύγχρονη ιστορία. Όχι μόνο γιατί μια ένοπλη επέμβαση ξέσπασε επί ευρωπαϊκού εδάφους, αλλά κυρίως γιατί η επιθετικότητα μιας χώρας, της Ρωσίας στη συγκεκριμένη περίπτωση, έφτασε στο σημείο να εξελιχθεί σε έναn ολοκληρωτικό πόλεμο. Ακριβώς σε αυτή τη χρονική συγκυρία το βιβλίο του Μάνου Καραγιάννη «Αποτροπή και Άμυνα» (Εκδόσεις Παπαδόπουλος) αποδεικνύεται σε ένα χρήσιμο εργαλείο για να καταλάβουμε αφενός τι συμβαίνει στην Ουκρανία και αφετέρου να αντλήσουμε τα κατάλληλα μαθήματα, αφού οι συνέπειες της σύρραξης θα μας απασχολούν για πολλά χρόνια ακόμη, αφού τίποτα δεν θα είναι το ίδιο από εδώ και πέρα στην Ευρώπη. 

Όπως αναφέρει ο Έλληνας ειδικός, το μεγάλο ερώτημα είναι αν η επιθετικότητα της Ρωσίας θα βρει μιμητές στην περιοχή μας. Η Τουρκία παραδοσιακά ξεδιπλώνει μια έντονη επιθετικότητα απέναντι στην Κύπρο και στην Ελλάδα, που καλούνται να βρουν τρόπους να διαχειριστούν τις προκλήσεις. Αποτροπή, εξηγεί ο Μάνος Καραγιάννης, δεν σημαίνει άμυνα, δηλαδή απόκρουση μιας επίθεσης, αλλά αποθάρρυνση οποιασδήποτε εχθρικής ενέργειας. Καθώς ο αντίπαλός τους είναι ιδιαίτερα ισχυρός, με τους συσχετισμούς να γέρνουν υπέρ της Τουρκίας (μεγαλύτερη οικονομία, ισχυρό στράτευμα, στρατιωτική βιομηχανία), οι δύο χώρες πρέπει να καταβάλλουν πολύ μεγάλες προσπάθειες για να έχουν ισχυρή αποτρεπτική δύναμη, απέναντι στη γειτονική τους χώρα. 

Η ανάπτυξη καινούριων τεχνολογιών αναπόφευκτα δημιουργεί νέα δεδομένα και προκλήσεις. Αθήνα και Λευκωσία μπορούν να αξιοποιήσουν τα νέα μέσα –τεχνητή νοημοσύνη, κυβερνοπόλεμος, ρομποτική– και να δημιουργήσουν μια ομπρέλα προστασίας απέναντι στις τουρκικές προκλήσεις. 

Ο πόλεμος, υποστηρίζει ο Μάνος Καραγιάννης, δεν ήταν ποτέ μια μαθηματική εξίσωση, όπου πάντα επικρατεί η λογική των αριθμών. Στο πλαίσιο αυτό και μέσα σε ένα περιβάλλον αυξανόμενης έντασης και ασφάλειας, οι δύο χώρες καλούνται να αναπροσαρμόσουν την αποτρεπτική τους στρατηγική και χρησιμοποιώντας τόσο τις παραδοσιακές όσο και τις υβριδικές δράσεις να αντιμετωπίσουν την Τουρκία.

Μεγάλη πρόκληση η κλιματική αλλαγή

-Πώς μπορεί να συνδυαστεί η κλιματική αλλαγή, μια άλλη μεγάλη πρόκληση, με την ασφάλεια;

-Το φαινόμενο θα οδηγήσει σε επαναπροσδιορισμό της έννοιας της εθνικής ασφάλειας. Η αντίληψη και η εκτίμηση απειλών εναντίον της χώρας μας δεν μπορεί να ορίζονται, σχεδόν αποκλειστικά, από τη σχέση που έχουμε με την Τουρκία. Η κλιματική αλλαγή θα επιφέρει τεράστιες αλλαγές στην καθημερινή ζωή, τη δημόσια υγεία και την ασφάλεια όλων μας. Κατ’ αρχάς, η έλλειψη των βροχοπτώσεων θα συντελέσει στη μείωση της αγροτικής παραγωγής. Η ξηρασία και η λειψυδρία θα αυξήσουν ακόμα περισσότερο τον κίνδυνο ανεξέλεγκτων πυρκαγιών. Η αποψίλωση των δασών θα φέρει περισσότερες πλημμύρες τον χειμώνα. Η εμφάνιση ακραίων καιρικών φαινομένων, όπως ήταν η «υπερκυτταρική» καταιγίδα στη Χαλκιδική το 2019, θα απειλήσουν ανθρώπινες ζωές και περιουσίες. Τέλος, η υπερθέρμανση του πλανήτη θα διευκολύνει την εξάπλωση λοιμωδών νόσων και επιδημιών στη Μεσόγειο.