Την πρώτη γενετική βάση του γονιδιώματος των Κυπρίων φιλοδοξεί να δημιουργήσει τα επόμενα χρόνια η Βιοτράπεζα του Πανεπιστημίου Κύπρου, ένα έργο εξαιρετικής επιστημονικής και κοινωνικής σημασίας για την ερευνητική κοινότητα, τόσο εντός όσο και εκτός συνόρων.
Σε συνέντευξή του στον «Φ» ο Δρ Γρηγόρης Παπαγρηγορίου, senior scientist της Βιοτράπεζας, εξηγεί μεταξύ άλλων, το εγχείρημα που θα λύσει τα χέρια των μοριακών βιολόγων και γενετιστών σε όλα τα ερευνητικά κέντρα της χώρας αφού πλέον θα μπορούν να δουν αν κάτι που ανίχνευσαν μπορεί να σχετίζεται με συγκεκριμένη νόσο.
Πρόσθετα, ο Δρ Παπαγρηγορίου, αναφέρθηκε στο πολύπλευρο έργο του Κέντρου και τη σημαντική συμβολή του στη γενετική έρευνα γύρω από τις κληρονομικές ασθένειες, αλλά και τη συμμετοχή στην Βραδιά του Ερευνητή, κάτω από τη θεματική του καρκίνου, που διοργανώνει το ΙδΕΚ στις 29 Σεπτεμβρίου, ψάχνοντας… λίγο αίμα! Στόχος να φέρει το κοινό κοντά στην έρευνα για να δει από κοντά και με «γυμνό μάτι» τη δουλειά ενός ερευνητή!
Ποιο είναι το έργο της Βιοτράπεζας και ποιά τα στοιχεία που την συνθέτουν;
Αρχικά να εξηγήσουμε τι είναι Βιοτράπεζα. Είναι ένα “βιο-αποθετήριο”. Όπως σε μια τράπεζα αποθηκεύεις χρήματα που μπορείς να χρησιμοποιήσεις μελλοντικά, έτσι και στη Βιοτράπεζα. Όμως, αντί χρημάτων, υπάρχουν διαθέσιμα δείγματα και δεδομένα. Το δικό μου, το δικό σου, κάποιου άλλου. Το δείγμα το οποίο προσφέρει κάποιος με αλτρουιστική διάθεση, ξοδεύοντας λίγο απ’ τον χρόνο του, δίνει υπερδιπλάσια δύναμη στον ερευνητή που κάποια μέρα θα το χρειαστεί. Μπορεί αυτό να μην συμβεί άμεσα. Μπορεί ένας ερευνητής να χρειαστεί το δείγμα σε πέντε χρόνια ή μπορεί να μην χρειαστεί το δείγμα αυτό καθαυτό αλλά μια πληροφορία που φέρει. Ή μπορεί να χρειαστεί κάποια κλινικά ή γενετικά δεδομένα. Μην ξεχνάμε ότι μπαίνουμε στην εποχή της ηλεκτρονικής υγείας, του ψηφιακού φακέλου ασθενή. Χρειάζεται να έρθουμε κοντά στις έννοιες αυτές, να μην τις φοβόμαστε, να ρωτούμε και να μαθαίνουμε γιατί και πώς εξελίσσεται η σύγχρονη κοινωνία.
Μια υποδομή θεωρείται “Βιοτράπεζα”, και έχει τη δυνατότητα να φυλάσσει δείγματα και δεδομένα, εφόσον ακολουθεί αυστηρά ελεγχόμενα πρωτόκολλα ποιότητας στη φύλαξη δειγμάτων, στην προστασία προσωπικών δεδομένων και, κυρίως, στα θέματα βιοηθικής. Δεν αποθηκεύει μόνο δείγματα σ’ ένα ψυγείο αλλά τα διαθέτει στην ερευνητική κοινότητα διεθνώς για να ενισχύσει προγράμματα ιατρικής έρευνας. Το αντίκτυπο των υπηρεσιών που προσφέρει είναι θετικό για τους ερευνητές που εξυπηρετεί και, εν τέλει, επιστρέφει ωφελώντας τους ίδιους τους εθελοντές. Ως γενετιστής θεωρώ ότι η προσπάθεια που γίνεται από την Βιοτράπεζα του Πανεπιστημίου Κύπρου για την παραγωγή και ελεύθερη διάθεση της πρώτης γενετικής βάσης του γονιδιώματος των Κυπρίων, είναι εξαιρετικής επιστημονικής και κοινωνικής σημασίας.
Να μας πείτε περισσότερα για την προσπάθεια αυτή;
Βεβαίως. Πρόκειται για ένα εγχείρημα που για να πετύχει πρέπει να μελετήσουμε και να ενώσουμε ένα στατιστικά αντιπροσωπευτικό αριθμό γονιδιωμάτων από Κύπριους, για να γνωρίζουμε με βεβαιότητα τι συνηθίζει να υπάρχει στον κυπριακό πληθυσμό σε κάθε θέση του γενετικού κώδικα. Αυτό θα λύσει τα χέρια όχι μόνο των ερευνητών στην Βιοτράπεζα αλλά και μοριακών βιολόγων και γενετιστών συναδέλφων σ’ όλα τα ερευνητικά κέντρα της χώρας. Εύκολα πλέον θα μπορούν να δουν αν κάτι που ανίχνευσαν μπορεί ενδεχομένως να σχετίζεται με μια νόσο. Είναι κάτι καινούργιο, ριζοσπαστικό και απόλυτα αναγκαίο, και εξαρτάται άμεσα από την επιθυμία των Κυπρίων πολιτών να βοηθήσουν στην προαγωγή του επιπέδου της χώρας.
Στο μικροσκόπιο του ερευνητή η κληρονομικότητα ασθενειών
Τρέχουν κι άλλα προγράμματα στο Κέντρο;
Βεβαίως, όλα υπό την διεύθυνση του Καθ. Κωνσταντίνου Δέλτα. Είναι σημαντικό να αναφέρω ότι μεγάλο μέρος των ερευνητικών δραστηριοτήτων του Κέντρου επικεντρώνεται, για περισσότερα από 30 χρόνια, στη μελέτη της γενετικής κληρονομικών νεφροπαθειών με αξιοσημείωτα και διεθνώς αναγνωρισμένα αποτελέσματα.
Μέσω της Βιοτράπεζας, γιατροί και ερευνητές συλλέγουν δείγματα και δεδομένα από εθελοντές ασθενείς και τις οικογένειές τους, για να εξακριβώσουν πώς κληρονομείται και γιατί μια συγκεκριμένη νόσος. Αφού ένα πρόγραμμα πάρει έγκριση από την Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής, οι εθελοντές καλούνται να συμμετέχουν δίνοντας γραπτή συγκατάθεση. Με τη χρήση κωδικοποίησης εξασφαλίζεται ότι ένας ερευνητής που θα αποκτήσει πρόσβαση στο υλικό της Βιοτράπεζας δεν θα έχει πρόσβαση στην ταυτότητα ενός εθελοντή. Το υλικό αυτό θα βοηθήσει τον ερευνητή σε πολλά επίπεδα, ακόμη και για να βρει ένα καλύτερο φάρμακο για μια νόσο. Αυτή τη στιγμή υπάρχουν διαθέσιμα δείγματα και δεδομένα από μια πλειάδα κληρονομικών ασθενειών που βρέθηκαν σε Κύπριους. Μελετώντας τη γενετική κληρονομικών νεφροπαθειών για πολλά χρόνια, πάντοτε συναντώ εθελοντές που επιθυμούν να συμμετέχουν στα ερευνητικά προγράμματα με χαρά, και αυτό με κάνει να προσπαθώ ακόμα περισσότερο. Είναι υποχρέωσή μας οι εθελοντές να γνωρίζουν, πέραν του οφέλους που ίσως να έχουν, πώς θα χειριστούμε το δείγμα τους, ποιες πληροφορίες θα συλλέξουμε, πώς θα τις επεξεργαστούμε, ποιος θα έχει πρόσβαση σ’ αυτές και τι απαιτήσεις υπάρχουν για τη συμμετοχή τους.
Έχετε συνεργασία και με την Καρδιολογική Κλινική του Γενικού Νοσοκομείου Λευκωσίας.
Ναι και μέσω αυτής μελετούμε τη γενετική βάση κληρονομικών μυοκαρδιοπαθειών. Είναι αξιοσημείωτο ότι τα μέχρι στιγμής αποτελέσματα δείχνουν ότι ο κυπριακός πληθυσμός έχει γενετικές ιδιαιτερότητες σε σύγκριση με άλλους. Στο Κέντρο έχουμε ενεργά, και σχεδιάζουμε μελλοντικά ερευνητικά προγράμματα για τη μελέτη συγκεκριμένων τύπων καρκίνου, σε συνεργασία με τα ογκολογικά νοσοκομεία της χώρας. Βρισκόμαστε σε μια συνεχή διαδικασία αξιολόγησης των προτεραιοτήτων σε θέματα ιατρικής έρευνας για την Κύπρο, αν τα δεδομένα που συλλέγουμε είναι όντως χρήσιμα για κάποιον ερευνητή και πώς η Βιοτράπεζα θα έχει ακόμη θετικότερο αντίκτυπο στην παγκόσμια ερευνητική κοινότητα.
Συνδέεστε με σχετικά διεθνή σώματα;
Ναι και σημαντικός συνεργάτης μας είναι το ΒΒMRI-ERIC, ένα πολυσυλλεκτικό σώμα που φέρνει κοντά Βιοτράπεζες απ’ όλη την Ευρώπη. Με την ένθερμη παρέμβασή μας η Κύπρος αποτελεί πλέον πλήρες μέλος, κάτι που δίνει τη δυνατότητα σε ερευνητές στην Κύπρο να έχουν εύκολη πρόσβαση σε υλικό που διαθέτουν οι μεγαλύτερες Βιοτράπεζες της Ευρώπης.
Ποιος είναι ο δικός σας ρόλος ερευνητικά και διοικητικά στο Κέντρο;
Ως Senior Scientist παρακολουθώ την εξέλιξη των ερευνητικών δραστηριοτήτων, ιδιαίτερα σε σχέση με την επιτυχημένη πρόταση που χρηματοδοτεί τη δημιουργία του Κέντρου και η οποία αντλεί πόρους από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, την Κυπριακή Δημοκρατία και το Πανεπιστήμιο Κύπρου. Είμαι μέλος του Ακαδημαϊκού Συμβουλίου και της Εσωτερικής Συμβουλευτικής Επιτροπής σε θέματα βιοηθικής. Μέρος των καθηκόντων μου είναι και η ανάπτυξη των ερευνητικών δραστηριοτήτων του Κέντρου μέσω νέων συνεργασιών. Ταυτόχρονα, συντονίζω μια ομάδα ερευνητών με κύριο προσανατολισμό τη μελέτη σπάνιων κληρονομικών νεφροπαθειών σε πολλαπλά επίπεδα.
«Οι ερευνητές δεν είναι ταχυδακτυλουργοί»
Ποια είναι η σημασία της δημοσιοποίησης των ερευνών στο ευρύ κοινό;
Η συμμετοχή του κοινού, η κατανόηση σε θέματα έρευνας, τι μπορούμε να κάνουμε ως ερευνητές, ποιο το όφελος της συμμετοχής και ποια ηθικά ζητήματα αναδύονται, είναι μερικά από τα ερωτήματα που καλούμαστε να απαντήσουμε, με τη θεώρηση ότι η γενετική ως τομέας είναι κάτι καινούργιο στον τόπο. Κι όμως, δεν είναι. Η γενετική έρευνα στην Κύπρο μετρά 30 και πλέον χρόνια. Το Ινστιτούτο Νευρολογίας και Γενετικής Κύπρου ήταν το πρώτο ερευνητικό ίδρυμα στον τομέα και ο Διευθυντής του Κέντρου μας, Καθ. Δέλτας, υπήρξε ένα απ’ τα πρώτα μέλη. Η πορεία της γενετικής έρευνας είναι ανοδική και τοποθετεί την Κύπρο στον παγκόσμιο ακαδημαϊκό χάρτη. Ως ερευνητές, πέρα από τη δουλειά μας και την επικοινωνία των αποτελεσμάτων της, προσπαθούμε να βρούμε τρόπους ώστε ο κόσμος να αντιληφθεί τι κάνουμε και έτσι να ενισχύσει την προσπάθειά μας.
Έχετε ανατροφοδότηση από τον κόσμο;
Συνήθως τα σχόλια που ακούμε είναι θετικά. Κατά την περίοδο της πανδημίας κάποια σχόλια ήταν επικριτικά ωστόσο καθήκον μας ήταν να ανταποκριθούμε. Έχει μεγάλη σημασία ο τρόπος που γίνεται η επικοινωνία της επιστήμης. Αν μια είδηση είναι μερικώς, πλήρως ή καθόλου αληθινή, οι επιστήμονες μπορούν να αντιληφθούν αν τα δεδομένα που παρουσιάζονταν είναι επαρκή ή όχι. Είναι σαφές ότι οι ερευνητές δεν είναι μάγοι ή ταχυδακτυλουργοί, ούτε μπορούν να αλλάξουν άρδην τη ζωή σε μια στιγμή. Χρειάζεται σκληρή δουλειά και αφοσίωση ακόμη και για ν’ ανέβεις το πρώτο σκαλί που, ίσως, οδηγήσει σε μια νέα μέθοδο διάγνωσης, μια νέου είδους θεραπεία.
Η έρευνα υπήρξε θύμα της παραπληροφόρησης κατά την πανδημία;
Στον πυρήνα της δεν έπεσε θύμα, ούτε αποδυναμώθηκε εσωτερικά. Ήταν εντυπωσιακό ότι, τόσο στην Κύπρο όσο και στο εξωτερικό, πολλά ερευνητικά εργαστήρια ένωσαν δυνάμεις και αφοσιώθηκαν στη διάγνωση και θεραπεία του κορωνοϊού. Απ’ την άλλη, η παραπληροφόρηση έπληξε την εμπιστοσύνη μερίδας του κόσμου. Οι ερευνητές χρειάζεται να αποδείξουμε ότι αυτό που κάνουμε θα αποβεί ωφέλιμο και αυτό το ελέγχουμε στο μέτρο του ανθρωπίνως δυνατού. Το κοινό πρέπει να γνωρίζει ότι μέχρι να μπορέσει ένα φάρμακό ή ένα εμβόλιο να χορηγηθεί σε ανθρώπους, περνά από εξονυχιστικούς ελέγχους. Τα αποτελέσματα των ερευνών είναι άμεσα διαθέσιμα για επιμέρους μελέτη κι αυτό απαιτεί η παγκόσμια ερευνητική κοινότητα για να μπορέσει να τα αποδεχτεί. Άρα χιλιάδες μάτια ερευνητών παρακολουθούν και έχουν την κατάρτιση να αντιληφθούν την αξιοπιστία τους. Αν και πάντα υπάρχουν συνάνθρωποί μας που αντιμετωπίζουν την ιατρική έρευνα με σκεπτικισμό, δεν θεωρώ ότι η έρευνα, ως θεσμός, επηρεάζεται. Ο ερευνητής, από τη φύση του, παρατηρεί και προσπαθεί να εξηγήσει τα πάντα γύρω του, ακόμη και να αμφισβητήσει μια δεδομένη κατάσταση στοιχειοθετώντας μια νέα επιστημονική υπόθεση για να εξετάσει πειραματικά.
«Αν η πολιτεία αποφασίσει να ενισχύσει την επένδυση στην έρευνα, τα δεδομένα θα αλλάξουν»
Τα τελευταία χρόνια παρατηρούμε μια αυξανόμενη προσπάθεια εκπαίδευσης των παιδιών μέσω των STEM.
Εξαιρετικά σημαντικό να καλλιεργείται η κουλτούρα και ο πολιτισμός γύρω απ’ την επιστήμη. Εάν ένα παιδί αντιληφθεί τα σημεία όπου οι θετικές επιστήμες συναντιόνται για να εξηγήσουν τον φυσικό κόσμο, τότε σίγουρα θα τις εκτιμήσει περισσότερο. Τα προγράμματα STEM στοχεύουν στην ίση αντιπροσώπευση των δύο φύλων στις θετικές επιστήμες και την μηχανική, κάτι που πιστεύω ότι έχει σε μεγάλο βαθμό επιτευχθεί. Μελλοντικός στόχος θα μπορούσε να ήταν η ουσιαστική εξοικείωση των παιδιών με τον κόσμο της επιστήμης, για να επιλέγουν συνειδητοποιημένα την ενασχόληση με την έρευνα. Ίσως στο παρελθόν να ήταν σχεδόν τολμηρή η απόφαση ενός παιδιού να γίνει ερευνητής ακολουθώντας σπουδές σε επιστήμες όπως η βιολογία. αφού η επαγγελματική εξασφάλιση ήταν ένα μεγάλο ρίσκο και η μετανάστευση, σε πολλές περιπτώσεις, η μόνη λύση. Σήμερα υπάρχουν ευκαιρίες, σίγουρα όχι όσες θα θέλαμε, αλλά υπάρχουν. Τα πάντα καθορίζονται από την χρηματοδότηση. Αν μια μέρα η πολιτεία αποφασίσει να ενισχύσει την επένδυσή της στην έρευνα, τα δεδομένα θα αλλάξουν.
Στόχος του Κέντρου είναι να κεντρίσει το ενδιαφέρον των παιδιών σε θέματα βιοϊατρικής έρευνας μέσα από δράσεις όπως τα Biobank Junior Labs και οι Καλοκαιρινές Ακαδημίες. Τα παιδιά μπορούν να δουν από κοντά πώς δουλεύει μια καλοκουρδισμένη ερευνητική δομή, να κάνουν ένα πείραμα ή να προσπαθήσουν να αντιληφθούν μια πολύπλοκη μοριακή τεχνική.
Μόνο λίγο… αίμα για τη Βραδιά του Ερευνητή
Τι να αναμένουμε από τη φετινή σας συμμετοχή στη Βραδιά του Ερευνητή;
Το Κέντρο στηρίζει τη Βραδιά του Ερευνητή που οργανώνει το ΙδΕΚ με χρηματοδότηση από την ΕΕ. Πρόκειται για μία πανευρωπαϊκή εκδήλωση που φέτος έχει ως αποστολή τη λέξη “Connect”, αφού θα συναντηθούν επιστήμονες και επιχειρήσεις από μια πλειάδα αντικειμένων έρευνας.
Η ομάδα της Βιοτράπεζας θα επιχειρήσει να εξηγήσει στο κοινό το πολυσύνθετο θέμα της γενετικής του καρκίνου μέσα από ένα διαδραστικό παιχνίδι. Θα φέρουμε τα ευρήματα μιας πειραματικής διεργασίας σε διαστάσεις ορατές στο “γυμνό μάτι” προκειμένου οι επισκέπτες να καταλάβουν τι ψάχνουμε όταν λέμε… χρειαζόμαστε μόνο λίγο αίμα. Ο επισκέπτης καλείται να ερευνήσει το αίμα, ψάχνοντας για λευκά ή ερυθρά αιμοσφαίρια. Στα ευρήματά του όμως μπορεί να υπάρχουν και ίχνη από καρκίνο, δηλαδή ελεύθερα καρκινικά κύτταρα ή μόρια καρκινικού DNA. Τα ευρήματα αυτά μάς δίνουν πληροφορίες για τον καρκινικό όγκο από τον οποίο προήλθαν. Είναι δηλαδή μια “υγρή βιοψία”, ένας μη επεμβατικός τρόπος αξιολόγησης καρκινικών όγκων σε πραγματικό χρόνο που, πλέον, χρησιμοποιείται ως διαγνωστικό ή προγνωστικό μέσο ή για να αξιολογηθεί η αποδοτικότητα μιας θεραπείας. Αν ο επισκέπτης-ερευνητής ανακαλύψει ένα τέτοιο καρκινικό μόριο, τότε μπορεί και να το μελετήσει περαιτέρω χρησιμοποιώντας το “κουτί έρευνας”. Η παρατήρηση στο μικροσκόπιο είναι υποχρεωτική. Την προσπάθεια αυτή θα καθοδηγούν δύο ερευνήτριες, ειδικές στην υγρή βιοψία, η Δρ Μαρία Σπηλιωτάκη και η Δρ Άντρεα Κακουρή. Μπορούμε όμως να ερμηνεύσουμε εύκολα ένα εύρημα; Πώς ένα εύρημα αντιπροσωπεύει την φάση και την φύση ενός καρκινικού όγκου; Ο επισκέπτης θα δει από κοντά πώς με τη βοήθεια ενός πολύ μικρού ψαριού μπορούμε να πάρουμε ουσιαστικές απαντήσεις, αφού η Δρ Σοφία Νικούλη και η Δρ Ράνια Χατζησάββα γνωρίζουν καλά τα μυστικά τους. Μαζί τους θα βρίσκονται οι ερευνητές του Κέντρου Αριστείας και οι νοσηλευτές της Βιοτράπεζας για να λύσουν απορίες και να εξηγήσουν πώς ο καθένας μπορεί εθελοντικά να ενισχύσει τις ερευνητικές προσπάθειες της Βιοτράπεζας.
Ποιοι είναι οι μελλοντικοί στόχοι της Βιοτράπεζας;
Η συλλογή δειγμάτων αντιπροσωπευτικών για τον κυπριακό πληθυσμό και μέχρι στιγμής το εγχείρημα πάει εξαίρετα με τελικό στόχο τη συμμετοχή 17,000 εθελοντών μέχρι το 2026. Ταυτόχρονα, στόχος μας είναι η προώθηση, στο ευρύ κοινό, του έργου που επιτελείται σε τομείς όπως η βιοϊατρική έρευνα, η αξιόπιστη γενετική διάγνωση ή η αναζήτηση για ένα νέο φάρμακο. Στο www.biobank.cy υπάρχουν πληροφορίες για όλα τα ερευνητικά προγράμματα και οδηγίες για το πώς μπορεί κάποιος να συμμετέχει εθελοντικά και να ενώσει δυνάμεις μαζί μας ως επένδυση για ένα πιο υγιές μέλλον.
