Παναγιώτης Σταυρινίδης: Ένοχοι κυρίως οι ενήλικες για την παραβατικότητα των ανηλίκων

Η νεανική παραβατικότητα και η νεανική βία είναι φαινόμενα, τα οποία έχουν οξυνθεί τα τελευταία χρόνια.

Σε πολλές περιπτώσεις λαμβάνουν ανησυχητικές διαστάσεις, καθώς, πέρα από την έντονη παρουσία βίαιων περιστατικών στα σχολεία, δεν αφήνουν ανεπηρέαστη και την ευρύτερη κοινωνία. Καθημερινά καταγράφονται βανδαλισμοί, ναρκωτικά, βία, σεξουαλική κακοποίηση εκφοβιστικές συμπεριφορές. Η καθημερινότητα στα σχολεία, στους δρόμους και στις πλατείες θέτει το φαινόμενο της νεανικής παραβατικότητας στο δημόσιο διάλογο και προκαλεί μεγάλο προβληματισμό και ανησυχία.

Στη συνέντευξή του στον Φιλελεύθερο ο Παναγιώτης Σταυρινίδης αναπληρωτής καθηγητής Ψυχολογίας στο πανεπιστήμιο Κύπρου εξήγησε πως η νεανική βία είναι ένα πολυσυνθέτο φαινόμενο και πως οφείλεται σε διάφορους παράγοντες που έχουν να κάνουν με την οικογένεια, το σχολικό περιβάλλον και το ίδιο το παιδί. «Υπάρχουν οικογένειες με γονείς που έχουν ελλιπείς γνώσεις ελέγχου και επίβλεψης των παιδιών τους. Στη συνέχεια δημιουργούνται πρότυπα παραβατικής συμπεριφοράς στα σχολεία με αποτέλεσμα να δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος, καθώς τα περιστατικά μεταφέρονται στην κοινότητα», ανέφερε.

Αναπόφευκτα η συζήτηση στράφηκε και στο αν μπορεί αντιμετωπιστεί η νεανική βία. Ο Παναγιώτης Σταυρινίδης εξήγησε πως κάτι τέτοιο είναι εφικτό μόνο αν υπάρχει βούληση και γίνει συστηματική δουλειά. «Η νεανική βία μπορεί να αντιμετωπιστεί μόνο αν ξεκινήσουμε από πολύ νωρίς. Μια κοινωνία πρέπει να ξέρει τι θέλει και να έχει ξεκάθαρους στόχους. Να θέλει να επενδύσει σε κάτι που θα δει όφελος μετά από αρκετά χρόνια, μπορεί να κάνει πολλά και να ακολουθήσει συνταγές που θα φέρουν αποτελέσματα», τόνισε προσθέτοντας πως τα μέτρα καταστολής που μπορεί να εφαρμοστούν απλά αντιμετωπίζουν το πρόβλημα, χωρίς να το επιλύουν.

Παράλληλα στάθηκε και στο ρόλο που μπορεί να παίξει η οικογένεια και το σχολείο, λέγοντας πως πρέπει να αλλάξουν πολλά. μάθουν όσο περισσότερα γίνεται για το πως μεγαλώνει ένα παιδί σωστά. «Δυστυχώς, πολλοί γονείς σήμερα υπολείπονται πολλών δεξιοτήτων που είναι απαραίτητες για τη διαχείριση της συμπεριφοράς των παιδιών τους, για την έκφραση αγάπης και φροντίδας και για την οριοθέτηση», τόνισε.

-Τα περιστατικά νεανικής βίας και παραβατικότητας έχουν αυξηθεί ή απλά τους δίνουμε μεγαλύτερη σημασία από ό,τι στο παρελθόν;

-Είναι δυνατόν να ισχύουν και τα δύο ταυτόχρονα. Από διάφορες ερευνητικές ομάδες, αλλά και από όσα λέγονται από επίσημους φορείς, υπάρχουν αυξημένες καταγραφές για περιστατικά παραβατικότητας ανάμεσα στους ανήλικους και που συνδέονται με το σχολικό περιβάλλον. Εμείς, για παράδειγμα τα τελευταία 15 χρόνια καταγράφουμε αύξηση των περιστατικών εκφοβισμού μέσα στα σχολεία και αυτό είναι κάτι που επιβεβαιώνεται και από άλλες μετρήσεις. Επιπλέον, αυτό είναι κάτι που επιβεβαιώνεται και από την παραδοχή των θεσμών, όπως για παράδειγμα το Υπουργείο Παιδείας. Αλλά και μέσα στην κοινωνία υπάρχει μια ανησυχία για την αύξηση των περιστατικών νεανικής παραβατικότητας, που δείχνει να έχει μια βάση.

-Υπάρχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά των νέων και των παιδιών που εμπλέκονται σε πράξεις βίας ή παραβατικότητας; Μπορεί δηλαδή να σκιαγραφηθεί ένα προφίλ;

– Ναι, αν και το να σκιαγραφήσουμε ένα προφίλ εμπεριέχει τον κίνδυνο ότι συχνά αυτό μπορεί να οδηγήσει στη δημιουργία στερεοτύπων για παιδιά που συνοδεύονται από συγκεκριμένες δυσκολίες συμπεριφοράς. Διαχρονικά, πάντως, εντοπίζουμε κάποιους διαγνωστικούς παράγοντες που φαίνεται αργότερα να δείχνουν ότι κάποια παιδιά ενδεχομένως να αναπτύξουν παραβατική συμπεριφορά. Παιδιά που στην προσχολική τους ηλικία εμφανίζουν δυσκολίες στην συμπεριφορά τους, αν αυτό δεν ελεγχθεί νωρίς από τους γονείς και το σχολείο, τότε αργότερα εμφανίζουν προβλήματα. Την ίδια στιγμή, όμως, αναφερόμαστε στη διασύνδεση εσωτερικών αλλά και εξωτερικών παραγόντων στην οικογένεια και το ευρύτερο σχολικό περιβάλλον. Για παράδειγμα, στην οικογένεια έχουμε γονείς με ελλιπείς γνώσεις ελέγχου και επίβλεψης των παιδιών, κάτι που μπορεί να οδηγήσει στη δημιουργία προτύπων παραβατικής συμπεριφοράς και στα σχολεία. Στη συνέχεια όταν υπάρχει ένας δείκτης παραβατικότητας δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος με τα περιστατικά βίας να μεταφέρονται μέσα στην κοινότητα. Και για κάποια παιδιά θα έλεγα ότι μπορεί να βρεθούν πολύ εστιασμένα κάποιοι ψυχοπαθολογικοί δείκτες.

-Γίνεται ένα παιδί να είναι παραβατικό χωρίς λόγο;

-Είναι δύσκολο, αλλά όχι εντελώς αδύνατο ένα παιδί χωρίς κανένα λόγο να έχει δυσκολίες και να τις διοχετεύει στο κοινωνικό του περιβάλλον. Έχουμε δει παιδιά που από μικρής ηλικίας παρουσιάζουν δυσκολίες παρορμητικότητας και που μεγαλώνοντας δεν κατορθώνουν μέσω του σχολείου και της οικογένειάς τους να την ελέγξουν. Αυτό το ιδιοσυγκρασιακό χαρακτηριστικό, που δεν οφείλεται σε εξωγενείς παράγοντες είναι δυνατόν να συνεχίσει να υπάρχει, να μην ελέγχεται και να μεγαλώνει. Σε αυτή την περίπτωση ναι έχουμε παιδιά που θα αναπτύξουν αντικοινωνικές συμπεριφορές, των οποίων η αιτιολογία δεν βρίσκεται στο ότι κάποιος άλλος όπως το σχολείο ή το σπίτι κάνει κάτι λάθος.

-Υπάρχουν παράγοντες που ευνοούν την ακραία βία για παράδειγμα ξυλοδαρμοί, σεξουαλική κακοποίηση που σημειώνεται ανάμεσα σε ανήλικους;

-Όπως έχω πει υπάρχουν κάποιοι παράγοντες που ευνοούν τις παραβατικές συμπεριφορές. Τώρα, αν απομονωθούν κάποιοι από αυτούς, συχνά εντοπίζουμε παιδιά που έχουν μια συγκεκριμένη ψυχοπαθολογία, αλλά αυτό δεν συμβαίνει πάντα. Για παράδειγμα αν ένα παιδί εμφανίζει ψυχοπαθητικές τάσεις όπως έλλειψη ενσυναίσθησης, ακραία παρορμητικότητα και επιθετική τάση είναι πιο πιθανόν να βλάψει και μάλιστα άσχημα σε κάποιον άλλον. Και αυτό πολλές φόρες γίνεται όχι γιατί δεν ενδιαφέρεται για το θύμα του, αλλά γιατί δεν νοιάζεται για τις συνέπειες των πράξεων του. Δυστυχώς, υπάρχουν παιδιά που ασκούν βία για να βιώσουν μιας μορφής ευχαρίστησης που δεν μπορούν να αντλήσουν από πουθενά αλλού. Αυτό είναι κάτι δύσκολο να κατανοήσουν οι περισσότεροι και συχνά εμείς οι ειδικοί ακούμε την ερώτηση μας πως γίνεται κάποιος να αντλεί ευχαρίστηση από τη βία; Είναι κάτι που πρέπει να το δούμε μέσα από το πρίσμα μιας αντικοινωνικής προσωπικότητας.

-Πιστεύετε πως οι νέοι και τα παιδιά είναι πιο δυστυχισμένοι από ότι οι παλαιότερες γενιές;

-Είναι δύσκολη ερώτηση γιατί δεν έχουμε συγκρίσιμους δείκτες ευτυχίας. Αυτό που μπορώ να σας πω όμως είναι ότι σε αυτή τη γενιά βλέπω να υπάρχουν περισσότερες ψυχοκοινωνικές πιέσεις για να αποδείξουν ότι είναι δημοφιλείς, εμφανίσιμοι, ελκυστικοί, ευφυείς, ότι έχουν επιρροή στους συνομηλίκους τους. Ισχύει αυτό που είπαμε και για τα κοινωνικά δίκτυα ότι παιδιά θα γίνουν πολύ πιο δυστυχισμένα στη σημερινή εποχή όταν ήδη εμφανίζουν χαρακτηριστικά, τα οποία τους δημιουργούν φθορά. Ποια είναι αυτά τα σημάδια; Να μην είναι ευχαριστημένα με το σώμα τους και αυτό το συναντάμε κυρίως σε κορίτσια, ή τα αγόρια να δείξουν ότι είναι δημοφιλή και αρχηγοί σε μια ομάδα. Με λίγα λόγια παιδιά που είναι ήδη επιρρεπή μπαίνουν σε ένα σπιράλ που τους προκαλεί ακόμη μεγαλύτερη δυστυχία.

-Υπάρχει τρόπος αντιμετώπισης της νεανικής παραβατικότητας και βίας;

-Η νεανική βία μπορεί να αντιμετωπιστεί μόνο αν ξεκινήσουμε από πολύ νωρίς. Μια κοινωνία πρέπει να ξέρει τι θέλει και να έχει ξεκάθαρους στόχους. Να θέλει να επενδύσει σε κάτι που θα δει όφελος μετά από αρκετά χρόνια, μπορεί να κάνει πολλά και να ακολουθήσει συνταγές που θα φέρουν αποτελέσματα. Πρέπει να ξεκινήσει από νωρίς από τα νηπιαγωγεία και συστηματικά να καλλιεργούνται έννοιες όπως της φιλίας, της ενσυναίσθησης. Οι ευάλωτες οικογένειες να στηριχθούν με τον κατάλληλο τρόπο και μέσα στην κοινότητα να γίνονται παρεμβάσεις σε γονείς και παιδιά που είναι υψηλού κινδύνου. Αυτό σημαίνει πως θα γίνουν επενδύσεις σε ανθρώπινο δυναμικό αλλά και οικονομικούς πόρους και πως όμως θα περιμένουμε να δούμε αποτελέσματα αρκετά χρόνια μετά. Αν από την άλλη, όμως ο στόχος είναι να σταματήσουμε άμεσα να βλέπουμε προβλήματα συμπεριφοράς στο σχολείο, δυστυχώς πολλά από τα μέτρα που μπορεί να ληφθούν είναι πλέον κατασταλτικά.

-Σε αυτό το πλαίσιο ποιο ρόλο μπορεί να παίξει η οικογένεια και το σχολείο;

-Στα σχολεία πρέπει από πολύ νωρίς να τους δοθεί η ευκαιρία να επενδύσουν στην καλλιέργεια ενός θετικού κλίματος, ώστε τα παιδιά να μπορούν να αναπτύξουν συμπεριφορές κοινωνικοποίησης και όχι το αντίθετο και οι γονείς πριν καν αποκτήσουν παιδί να φροντίσουν να μάθουν όσο περισσότερα γίνεται για το πως μεγαλώνει ένα παιδί σωστά. Δυστυχώς, πολλοί γονείς σήμερα υπολείπονται πολλών δεξιοτήτων που είναι απαραίτητες για τη διαχείριση της συμπεριφοράς των παιδιών, για την έκφραση αγάπης και φροντίδας, την οριοθέτηση τον έλεγχο και την επίβλεψη και πολλά άλλα που όταν γίνονται σωστά και στην κατάλληλη ώρα βοηθούν τα παιδιά να μεγαλώσουν με λιγότερες δυσκολίες.

-Στις ΗΠΑ πρόσφατα δικαστήριο καταδίκασε τους γονείς ενός έφηβου που αιματοκύλισε το σχολείο του, ενώ στην Ελλάδα συζητιέται το ενδεχόμενο οι γονείς να πληρώνουν τις ζημιές που κάνουν τα παιδιά τους. Θα κάνει διαφορά μια πολιτική με την οποία οι γονείς θα είναι στην ουσία υπεύθυνοι για τη συμπεριφορά των παιδιών τους;

-Είναι μια συζήτηση που έχει ξεκινήσει εδώ και καιρό. Αν θα γίνει κάτι τέτοιο πρέπει να είναι ξεκάθαρο για ποιο πράγμα ένας γονιός θα βρεθεί υπόλογος για το παιδί του. Προσωπικά πιστεύω πως η μετάθεση της αυτής καθαυτής συμπεριφοράς του παιδιού στην πλέον νομική ίσως και ποινική ευθύνη των γονέων είναι κάτι επισφαλές, αν όχι και επικίνδυνο. Είναι διαφορετική ιστορία, όμως το να καταδικαστεί ένας γονιός ή τουλάχιστον να νιώθει πως είναι υπόλογος για πλημμελή και παραμελητική φροντίδα του παιδιού του, παρά για τις πράξεις του. Γιατί και η παραμέληση είναι μορφή κακοποίησης των παιδιών. Άρα το να νιώθουν οι γονείς πως είναι υπόλογοι για την παραμέληση των παιδιών τους και εδώ να πούμε ότι πολλές φορές ακριβώς είναι αυτή η παραμέληση η αιτία της παραβατικής συμπεριφοράς των παιδιών τους, ίσως να φέρει κάποια αποτελέσματα.

-Ποιο ρόλο παίζει το γεγονός πως ζούμε σε μια χώρα χωρίς σύστημα και ενιαία στρατηγική παιδικής προστασίας, χωρίς πρωτόκολλα ενεργειών, ούτε επαρκώς στελεχωμένες υπηρεσίες για την πρώιμη ανίχνευση προβλημάτων που αντιμετωπίζουν τα παιδιά;

-Σίγουρα μπορούμε να κάνουμε πολύ καλύτερη δουλειά αν αποφασίσουμε ως κοινωνία ότι θα επενδύσουμε στην πρόληψη. Εκεί θα παίξουν σημαντικό ρόλο οι υπηρεσίες κοινωνικής ευημερίας ιδιαίτερα στην στήριξη ευάλωτων οικογενειών, οι υπηρεσιών που είναι σημαντικές για την πρόληψη όπως οι ψυχολόγοι και οι σύμβουλοι. Και σε κάποιες περιπτώσεις εμπλοκή πρέπει να έχουν και οι ψυχιατρικές υπηρεσίες. Φυσικά, χρειαζόμαστε καλύτερες υποδομές στα σχολεία, να εκπαιδευτεί το προσωπικό. Όλα αυτά θα δημιουργήσουν καλύτερες συνθήκες διαχείρισης.

Να μην δαιμονοποιούμε

τα κοινωνικά δίκτυα

-Παίζουν κάποιο ρόλο τα κοινωνικά δίκτυα και γενικότερα το διαδίκτυο στην αύξηση της νεανικής παραβατικότητας και βίας;

-Πλέον είμαστε σε μια φάση που γνωρίζουμε πολύ περισσότερα για αυτό το θέμα,  σε σύγκριση με το παρελθόν και υπάρχουν και αρκετές επιστημονικές παρατηρήσεις. Θεωρώ πως τα κοινωνικά δίκτυα λειτουργούν επιβαρυντικά σε παιδιά που ήδη η ψυχολογική, σχολική και οικογενειακή τους κατάσταση συνοδεύεται από παράλληλες δυσκολίες. Δηλαδή, έρχονται ως ένας επιπλέον παράγοντας ψυχολογικής επιβάρυνσης σε παιδιά. Έχουμε, για παράδειγμα ένα έφηβο που είχε αρχίσει να εκδηλώνει συμπεριφορές βίας προς τους συνομήλικούς του. Αν αυτή η συμπεριφορά συνδυαστεί με τη χρήση των κοινωνικών δικτύων μπορεί αυτό το παιδί να αναπτύξει ακόμη μεγαλύτερες αντιδράσεις ή και αντικοινωνική συμπεριφορά και στα κοινωνικά δίκτυα. Όμως δεν πρέπει να δαιμονοποιήσουμε το θέμα γιατί πολλά παιδιά μέσα από τα κοινωνικά δίκτυα κοινωνικοποιούνται, γνωρίζουν φίλους, διασκεδάζουν, μαθαίνουν και αποκτούν δεξιότητες και τα χρησιμοποιούν στην σχολική και ακαδημαϊκή τους ζωή.

Μορφή παραβατικότητας οι λαμπρατζιές

-Οι λαμπρατζιές και οι συνάξεις των νεαρών στις γιορτές του Πάσχα που βλέπουμε τα τελευταία χρόνια πιστεύετε πως είναι μια μορφή συλλογικής παραβατικότητας;

-Η ερώτησή σας μου θυμίζει τα δικά μου εφηβικά χρόνια όταν στο Καιμακλί μαζεύαμε ξύλα για λαμπρατζιές. Υπάρχει όμως μια μεγάλη διαφορά από ότι γινόταν τότε με τι γίνεται σήμερα. Δεν χρησιμοποιώ τη λέξη έθιμο, αλλά αυτή η συνήθεια ξεκίνησε παλιά από τα χωριά με μικρές εστίες φωτιές που ήταν ελεγχόμενες. Σήμερα αυτό δεν ισχύει και ζούμε σε γειτονιές ο ένας κυριολεκτικά πάνω στον άλλο. Οι φυσικοί κίνδυνοι έχουν αυξηθεί μέσα στο πυκνοκατοικημένο αστικό περιβάλλον, όμως η αγάπη των παιδιών για τη μεγάλη φωτιά παρέμεινε η ίδια. Πιστεύω πως η συνήθεια των λαμπρατζιών έχει εξαντλήσει την κοινωνικοποιητική χρησιμότητα που μπορεί να είχε μέχρι πριν από ορισμένες δεκαετίες. Και στο παρελθόν οι λαμπρατζιές είχαν μια μορφή παραβατικής συμπεριφοράς και εμείς για παράδειγμα φτάναμε στο σημείο να κλέβουμε ξύλα, αλλά πλέον στην σημερινή εποχή συνδυάζεται με πράγματα που δεν υπήρχαν στο παρελθόν, όπως τη χρήση ουσιών, την καταστροφή περιουσιών πολιτών, την συμπλοκή, την καταστροφή, την κλοπή. Σήμερα έχει πολύ πιο επικίνδυνα χαρακτηριστικά από ό,τι στο παρελθόν.

-Γιατί παρά τις απαγορεύσεις πολλοί νεαροί συνεχίζουν να εμπλέκονται σε αυτή την επικίνδυνη συνήθεια;

-Το να μαζέψει κάποιος υλικά και να ανάψει φωτιά είναι από μια πρωτόγονη μορφή ευχαρίστησης στην ανθρώπινη δραστηριότητα. Αυτό το λέω για να τονίσω πως από μόνο του το άναμμα φωτιάς μπορεί να προσφέρει κάποια ευχαρίστηση. Όμως, αυτό δεν δικαιολογεί το τι γίνεται σήμερα. Το μέγεθος των φωτιών πλέον δεν είναι μια λαμπρατζιά αλλά μια πυρκαγιά που μπορεί να έχει καταστροφικές συνέπειες. Επιπλέον, αυτή η προσπάθεια δημιουργεί δεσμούς ανάμεσα στους νεαρούς. Θα περάσουν όλο το βράδυ μαζί έξω, θα μιλούν, θα εκτονωθούν, ίσως και να ανοιχθούν μεταξύ τους και να έρθουν πιο κοντά. Θα συνεργαστούν για τη λαμπρατζιά, θα ανταγωνιστούν άλλες γειτονιές.