Μπορεί η καλλιέργεια αξιών ζωής να αποτελέσει σημαντικό παράγοντα για πρόληψη και διαχείριση του σχολικού εκφοβισμού; Η γενική διαπίστωση ότι υπάρχει ένα έλλειμμα αξιών στην όλη εκπαίδευση και αγωγή των παιδιών και των νέων μέσα από το εκπαιδευτικό σύστημα, οδήγησε στη δημιουργία του προγράμματος «ΑΡΕΤΗ» που εφαρμόζεται εδώ και μια δεκαετία στην Κύπρο και αποσκοπεί στην εκπαίδευση του χαρακτήρα μέσα από τη βίωση 12 πυρηνικών αξιών ζωής.
Στα πλαίσια του προγράμματος διεξήχθη επίσης έρευνα το 2017, με κύριο θέμα τη σχέση των αξιών που διδάσκονται στο πρόγραμμα και τον σχολικό εκφοβισμό. Τα αποτελέσματα της έρευνας επιβεβαιώνουν τα ευρήματα της διεθνούς βιβλιογραφίας ως προς τις διαφορές φύλου, αφού διαπιστώθηκε ότι τα κορίτσια θυματοποιούν κυρίως με λεκτικούς τρόπους (λεκτικός εκφοβισμός), ενώ τα αγόρια θυματοποιούν με σωματικούς τρόπους (σωματικός εκφοβισμός). Παρουσιάστηκε αρνητική συσχέτιση ανάμεσα σε 11 από τις 12 αξίες του προγράμματος και την εκφοβιστική συμπεριφορά, γεγονός που υποδηλώνει την ανάγκη για καλλιέργεια αξιών σε παιδιά που εκδηλώνουν εκφοβιστική συμπεριφορά αλλά και στο σχολικό πλαίσιο γενικότερα.
Όσο αφορά τις μεθόδους εκφοβισμού, μέσα από την έρευνα, φάνηκε ότι οι επικρατέστερες μορφές εκφοβισμού είναι ο λεκτικός εκφοβισμός και έμμεσες μορφές εκφοβισμού, όπως για παράδειγμα η καταστροφή προσωπικών αντικειμένων αλλά και η διάδοση ψευδών πληροφοριών που μπορεί να αποσκοπεί σε ένα είδος κοινωνικού αποκλεισμού συγκεκριμένων παιδιών.
Επικεντρώνοντας στα ατομικά χαρακτηριστικά ενός παιδιού που εκδηλώνει εκφοβιστική συμπεριφορά, μέσα από την συσχετιστική ανάλυση, διαπιστώθηκε ότι τα παιδιά αυτά παρουσιάζουν μια αρνητική στάση προς το σχολείο, έχουν μειωμένο το αίσθημα ασφάλειας, μειωμένο το βαθμό ευτυχίας τους εντός του σχολείου αλλά και το γενικότερο βαθμό ικανοποίησης τους από την ζωή. Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο και τα παιδιά που εκφοβίζονται φαίνεται να χαρακτηρίζονται από έλλειψη αισθήματος ασφάλειας στο σχολείο, έλλειψη ασφάλειας στις σχέσεις με τους συμμαθητές τους, ανασφαλή στάση για το σχολείο, μειωμένο βαθμό ευτυχίας στο σχολείο, μειωμένη ικανοποίηση από τη ζωή, ενώ υψηλή θετική συσχέτιση παρουσιάζεται ανάμεσα στις συμπεριφορές εκφοβισμού που βιώνουν και στο αίσθημα μοναξιάς. Η πλειοψηφία των παρατηρητών βιώνουν αισθήματα λύπης και αδιαφορίας για τις εκφοβιστικές συμπεριφορές που παρατηρούν.
Τα ευρήματα της έρευνας, ότι το 21% των παιδιών παραμένουν απαθείς θεατές όταν βλέπουν ή αντιλαμβάνονται ότι άλλα παιδιά ενοχλούν ένα συμμαθητή/-τρια τους, υποβάλλει την ανάγκη για περισσότερη ευαισθητοποίηση όλων των παιδιών μέσα από ειδικά προγράμματα που θα καλλιεργούν τις υγιείς κοινωνικές σχέσεις και τις αξίες. Κατά τη διάρκεια των προγραμμάτων αυτών, θα πρέπει να επεξηγούνται με ακρίβεια και σαφήνεια τρόποι αναγνώρισης και διαχείρισης του φαινομένου.
Η επεξήγηση τον τρόπων αναγνώρισης και διαχείρισης του φαινομένου μπορεί να δράσει ως πρόληψη του φαινόμενου αλλά και ως έγκαιρη παρέμβαση. Τα αποτελέσματα του προγράμματος «ΑΡΕΤΗ», κατέδειξαν, επίσης, ότι ένα ποσοστό 32 – 33% των παιδιών δεν δηλώνουν ευτυχισμένα στο σχολείο τους. Οι δηλώσεις αυτές των παιδιών, πιθανόν να αντανακλούν την ανάγκη για εκτενέστερη εφαρμογή του προγράμματος ΑΡΕΤΗ αλλά επίσης και την εφαρμογή εκπαιδευτικών μεθόδων που στηρίζονται στην θετική εκπαίδευση, όπως το πρόγραμμα «Θετική Μάθηση», που στοχεύει στην καλλιέργεια ψυχικής ανθεκτικότητας, θετικών σχέσεων, αξιών και εντοπιστό των δυνατών στοιχείων χαρακτήρα, θετικών συναισθημάτων και της ευτυχίας μαθητών και εκπαιδευτικών.
Το δείγμα της έρευνας ήταν Παγκύπρια και έγινε με τυχαία δειγματοληψία σχολείων και μαθητών. Πιο συγκεκριμένα, 379 μαθητές και μαθήτριες, Ε’ και Στ΄ τάξης δημοτικών σχολείων, απάντησαν σε ερωτηματολόγια που μετρούσαν την κατανόηση και εφαρμογή των 12 αξιών του προγράμματος σε σχέση με εκφοβιστικές συμπεριφορές, όπως τις βιώνουν τα παιδιά-θύματα και όπως τις εκδηλώνουν τα παιδιά-θύτες.
Σχολικός Εκφοβισμός και πρόγραμμα «ΑΡΕΤΗ»
Αν και ο σχολικός εκφοβισμός αποτελεί ένα φαινόμενο ευρέως γνωστό στους εκπαιδευτικούς, ενώ κατά καιρούς γίνονται και διαφόρων τύπου παρεμβάσεις με σκοπό την αντιμετώπιση του φαινομένου, εντούτοις είναι επιτακτική ανάγκη οι παρεμβάσεις να είναι συνεχείς, πολυεπίπεδες και να καλλιεργούν την ανάπτυξη κοινωνικών και συναισθηματικών δεξιοτήτων αλλά και την ανάπτυξη ηθικών αξιών εντός και εκτός του σχολικού πλαισίου. Ένα πρόγραμμα καλλιέργειας θετικού χαρακτήρα αλλά και ανάπτυξης κοινωνικών και συναισθηματικών δεξιοτήτων, είναι το πρόγραμμα «ΑΡΕΤΗ».
Το πρόγραμμα «ΑΡΕΤΗ», είναι ένα ευρέως διαδεδομένο πρόγραμμα εκπαίδευσης χαρακτήρα στην Κύπρο, το οποίο δημιουργήθηκε το 2007 από τον Δρ. Νεόφυτο Χαραλάμπους και συνεχίζει να εφαρμόζεται μέχρι σήμερα με χρηματοδότηση από το Υπουργείο Δικαιοσύνης και Δημόσιας Τάξης, με την υποστήριξη του Παρατηρητηρίου για τα Παιδιά και με επιστημονικό υπεύθυνο το Ινστιτούτο Ανάπτυξης (Ν. Χαραλάμπους) Ltd.
Το πρόγραμμα «ΑΡΕΤΗ» αποσκοπεί στην εκπαίδευση χαρακτήρα μέσα από τη βίωση 12 πυρηνικών αξιών ζωής. Η αναγκαιότητα της εφαρμογής του προέκυψε από την κοινή διαπίστωση ότι υπάρχει ένα έλλειμμα αξιών στην όλη εκπαίδευση και αγωγή των παιδιών και των νέων. Από το 2007 μέχρι και σήμερα, οι εκπαιδευτές/τριες του προγράμματος παρέχουν εκπαίδευση σε εκπαιδευτικούς, γονείς και παιδιά προδημοτικής, πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαιδευτικής βαθμίδας, με στόχο την εξοικείωση τους με εκπαιδευτικό υλικό και βιωματικών δραστηριοτήτων που ενισχύουν την ανάπτυξη δώδεκα ενδοπροσωπικών και διαπροσωπικών αξιών, οι οποίες είναι: Αγάπη, Ειρήνη, Τόλμη, Απλότητα, Ελευθερία, Υπευθυνότητα, Συνεργασία, Σεβασμός, Προσφορά, Ηγεσία, Δικαιοσύνη, Πολιτότητα.
Σχολικός Εκφοβισμός: Χαρακτηριστικά και Επιπτώσεις
Ο σχολικός εκφοβισμός ή αλλιώς θυματοποίηση (bullying) αποτελεί μια μορφή παραβατικής, επιθετικής συμπεριφοράς που παρατηρείται κυρίως εντός του σχολικού πλαισίου. Σύμφωνα με τον Lee (2006), o σχολικός εκφοβισμός διαφέρει από άλλες μορφές παραβατικής ή επιθετικής συμπεριφοράς που παρατηρούνται εντός του σχολείου, γιατί μπορεί να αναγνωριστεί στην βάση των πιο κάτω παραγόντων: (α) αποτελεί συνεχή και επαναλαμβανόμενη επιθετική συμπεριφορά, η οποία περιέχει το στοιχείο της επιβλητικότητας και κυριαρχίας από ένα άτομο ή άτομα (δηλαδή θύτη/ -ες) προς ένα άλλο άτομο ή άτομα (δηλαδή θύμα /- ατα), (β) αφορά παραβατικές πράξεις που μπορεί να έχουν την μορφή έντονης και συνεχούς λεκτικής παρενόχλησης ή /και σωματικής παρενόχλησης, ή /και κοινωνικού αποκλεισμού, ή/και καταστροφής προσωπικών αντικειμένων (γ) οι προαναφερθείσες παραβατικές πράξεις εκλαμβάνονται από το θύμα/-ατα ως δυσάρεστες και με έντονα αρνητικά συναισθήματα όπως ντροπή και άγχος.
Στο παρόν στάδιο, είναι σημαντικό να τονιστεί ότι ο σχολικός εκφοβισμός περιλαμβάνει το στοιχείο της εσκεμμένης, εμπρόθετης συμπεριφοράς του θύτη που σκοπό έχει να προκαλέσει κάποιας μορφής δυσαρέσκεια στο θύμα. Επίσης, πρέπει να διευκρινιστεί ότι ο σχολικός εκφοβισμός διαφέρει από άλλες μορφές επιθετικής συμπεριφοράς λόγω του ανισοζύγιου δύναμης που παρατηρείται μεταξύ του θύτη και του θύματος. Δηλαδή, ο θύτης υπερέχει έναντι στο θύμα λόγω κάποιου παράγοντα, ο οποίος μπορεί να αφορά είτε εξωτερικά χαρακτηριστικά (π.χ. σωματική διάπλαση) ή άλλα κοινωνικού τύπου χαρατηριστιστικά (π.χ. έντονη αναγνώριση και αποδοχή από την ομάδα των συνομηλίκων).
Κατά καιρούς έχουν δημοσιευθεί ποικίλες έρευνες που αφορούν τις ατομικές διαφορές σε προσωπικότητα και συμπεριφορά, τόσο του θύτη όσο και του θύματος, με σκοπό να απαντηθεί το ερώτημα ποια άτομα εκφοβίζονται, ποια εκφοβίζουν και γιατί. Όσο αφορά τα ατομικά χαρακτηριστικά του θύτη, η βιβλιογραφία καταδεικνύει υψηλού βαθμού παρορμητικότητα, υπερβολική υψηλή αυτό-εικόνα, ενώ διαπιστώνεται έντονα το στοιχείο της δυσλειτουργικότητας στην οικογένεια που μεγαλώνει με ροπή προς την επιθετικότητα.
Επικεντρώνοντας στα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και της συμπεριφοράς του θύματος, η διεθνής βιβλιογραφία καταδεικνύει έντονα το στοιχείο της διαφορετικότητας. Πιο συγκεκριμένα, ένα παιδί που φαίνεται να διαφέρει λόγω κάποιου χαρακτηριστικού (π.χ. φυλή, σεξουαλικός προσανατολισμός, έκφραση ταυτότητας φύλου), φαίνεται να έχει υψηλότερες πιθανότητες να είναι αποδέκτης εκφοβιστικής συμπεριφοράς (Cullingford & Βrown, 1995). Παράλληλα, πολλές φορές στο οικογενειακό τους περιβάλλον παρατηρείται ανασφαλής δεσμός προσκόλλησης με τους γονείς (π.χ. υπερβολική εξάρτηση προς τους γονείς, Cowie, Boulton & Smith, 1992).
Η διεθνής βιβλιογραφία τονίζει επίσης και τις επιπτώσεις του σχολικού εκφοβισμού που μπορεί να παρατηρηθούν στο θύμα. Πρώτα απ΄όλα, τα θύματα του σχολικού εκφοβισμού φαίνεται να αντιμετωπίζουν χαρακτηριστικά αποφυγής στο αγχογόνο περιβάλλον όπου παρατηρείται η επιθετική συμπεριφορά, δηλαδή στο σχολείο (Craig, Pepler & Blais, 2007). Παράλληλα, φαίνεται ότι τα παιδιά που είναι αποδέκτες εκφοβιστικών συμπεριφορών αντιμετωπίζουν διάφορα ψυχοσωματικά συμπτώματα άγχους (Craig, Pepler & Blais, 2007) καθώς και συμπτώματα συνδρόμου μετατραυματικού άγχους. Επιπρόσθετα, πολλά από τα παιδιά που θυματοποιούνται φαίνεται να αισθάνονται υπαίτια και ενοχικά για τη θυματοποίηση την οποία βιώνουν, νιώθουν δηλαδή ότι προκαλούν τα ίδια την θυματοποίηση τους και γίνονται σκληρά προς τον εαυτό τους.
*Βασίλης Παυλή (Εγγεγραμμένος Εκπαιδευτικός Ψυχολόγος/ Λειτουργός Προγραμμάτων (Ινστιτούτο Ανάπτυξης, Ν. Χαραλάμπους)
*Βίκυ Χαραλάμπους (PhD Can στη Θετική Εκπαίδευση, Συντονίστρια Προγράμματος ΑΡΕΤΗ, Ινστιτούτο Ανάπτυξης, Ν. Χαραλάμπους)
