Ο σεξισμός κρύβεται πίσω από τις λέξεις

Η γλώσσα, λέγεται συχνά, κόκαλα δεν έχει και κόκαλα τσακίζει. Η έκφραση αυτή παίρνει άλλη διάσταση σε ό,τι αφορά τις προκαταλήψεις και τις διακρίσεις που είναι αποτυπωμένες στη γλώσσα. Ο λόγος δεν είναι αμέτοχος, καθώς αποτελεί φορέα ιδεών, αντιλήψεων και στερεοτύπων, ανάφερε η Ασπασία Παπαδήμα, αναπληρώτρια καθηγήτρια του Τμήματος Πολυμέσων και Γραφικών Τεχνών στο Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου.

Η ειδική σε θέματα οπτικής επικοινωνίας και διδάσκουσα μαθήματα διαφήμισης σε προπτυχιακό και μεταπτυχιακό επίπεδο, εξήγησε πως μέσα από τον δημόσιο λόγο είτε πρόκειται για διαπροσωπική επικοινωνία, διαφημίσεις, ειδήσεις, σειρές στην τηλεόραση, βίντεο και φωτογραφίες που κυκλοφορούν στο διαδίκτυο, ο σεξιστικός λόγος είναι διάχυτος παντού. Από την κούνια τα παιδιά εκπαιδεύονται πως οι άντρες πρέπει να είναι σοβαροί, δυνατοί, και να μην ανέχονται πολλά και πως οι γυναίκες πιο αδύναμες, πιο χαζοχαρούμενες ολοκληρώνονται με μια αντρική παρουσία στη ζωή τους. «Αγόρια ιππότες, κορίτσια μαύρες κότες» ήταν ένα σύνθημα που φώναζαν τα παιδιά στη δεκαετία του 1980. Τα πράγματα μπορεί να μην άλλαξαν και πολύ από τότε. Ο έμφυλος διαχωρισμός βρίσκεται παντού.

Οι διακρίσεις έχουν πολύ σοβαρές επιπτώσεις, ειδικά για τα κορίτσια. Ο μόνος τρόπος για να εξαλειφθούν, όπως δήλωσε η Ασπασία Παπαδήμα, είναι μέσω της εκπαίδευσης. Από πολύ νωρίς τα παιδιά πρέπει να μάθουν να αναγνωρίζουν και να αντιμετωπίζουν τον σεξιστικό λόγο. Η ισότητα των φύλων δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση, καθώς η γλώσσα δείχνει πως οι κοινωνικές μας αντιλήψεις για τα φύλα είναι ακόμη πολύ πίσω.  

-Είναι οι άντρες και οι γυναίκες ισότιμοι στη γλώσσα και ειδικά στην ελληνική;

-Υπάρχουν πολλές διακρίσεις στη γλώσσα. Όταν για παράδειγμα λέμε «όλοι οι καθηγητές», στην αρσενικού γένους έκφραση εμπεριέχεται και το θηλυκό, αλλά αυτό που εκφέρεται, ακούγεται και υπονοείται είναι οι άντρες καθηγητές. Η αναφορά είναι τις περισσότερες φορές σε γένος αρσενικό και αυτό είναι ένα από τα βασικά προβλήματα της γλώσσας μας. Η γλώσσα ενισχύει τα στερεότυπα και τα καθιερώνει. Βέβαια, οι λέξεις από μόνες τους δεν έχουν τόση ισχύ, είναι ο τρόπος που τις χρησιμοποιούμε που κάνει τη διαφορά. Για παράδειγμα, στον δημοσιογραφικό λόγο παρατηρώ συχνά δείγματα σεξιστικού λόγου. Η πρόθεση μπορεί να είναι αγαθή αλλά κάποια γλωσσικά κλισέ είναι τόσο εδραιωμένα στο μυαλό μας, που δεν τους δίνουμε την απαραίτητη σημασία πριν τα χρησιμοποιήσουμε, με αποτέλεσμα να καταλήγουμε να ανακυκλώνουμε τον σεξιστικό λόγο. Λαμπερά παραδείγματα στον Τύπο είναι τα «έγκλημα για τα μάτια μιας γυναίκας», «άρωμα γυναίκας», «ασθενές φύλο», «το απόλυτο αρσενικό», «το απόλυτο θηλυκό» ή σε άλλες περιπτώσεις τα «τιμάω τα παντελόνια μου», «φέρσου σαν άντρας», «αυτό μου έλειπε, να βάλω φούστα», «οι άντρες δεν κλαίνε» κ.λπ., όπως επίσης και το γεγονός ότι πάρα πολλές υποτιμητικές βρισιές αναφέρονται στα γυναικεία γεννητικά όργανα.

-Βλέπετε να γίνονται προσπάθειες να καταργηθούν αυτά τα κλισέ;

-Όχι, δεν καταβάλλονται ιδιαίτερες προσπάθειες. Για αυτό και κάθε φορά διαβάζουμε και ακούμε τα ίδια πράγματα. Υπάρχουν μεμονωμένες φωνές που αντιδρούν, αλλά δεν βλέπω να γίνεται κάτι ουσιαστικό και στοχευμένο από τους ίδιους τους δημοσιογράφους. Και ο λόγος που αναφέρομαι ειδικά σε αυτούς, είναι επειδή θεωρώ πως έχουν πολύ μεγάλη ευθύνη στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης αλλά και του δημόσιου λόγου, όπως επίσης και στο πώς η γλώσσα φτάνει στον υπόλοιπο πληθυσμό. 

-Με ποιο τρόπο μπορεί να αντιμετωπιστεί ο γλωσσικός σεξισμός στον δημόσιο λόγο αλλά και στα μέσα ενημέρωσης;

-Υπάρχουν πολλά που μπορούν και πρέπει να γίνουν. Πρέπει να υπάρξει μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση και συνεχής επισήμανση αυτών των «λαθών» που γίνονται. Χρειαζόμαστε εκπαίδευση σε αυτό το θέμα που δεν την έχουμε. Η κοινωνία μας είναι ακόμα βαθιά πατριαρχική και παρόλο που σημειώθηκαν κάποια σημαντικά βήματα, δεν έχουν γίνει ακόμα μεγάλες τομές. Η εκπαίδευση ενάντια στο γλωσσικό σεξισμό είναι ένα βασικό θέμα και θα έπρεπε να αρχίζει από τα σχολεία, πράγμα που δεν συμβαίνει. Τα βιβλία, ο τρόπος που μιλούν οι δάσκαλοι και οι καθηγητές στα παιδιά περιέχουν πολλά σεξιστικά στερεότυπα. Έχω ακούσει με τα ίδια μου τα αυτιά δασκάλα στο σχολείο να λέει «ελάτε μπροστά εσείς τα αγόρια που είστε πιο έξυπνα». Θα έπρεπε ίσως να εκπαιδευτούν και οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί.

-Πώς μπορεί παράλληλα να βελτιωθεί η κατάσταση στη διαπροσωπική μας επικοινωνία, είτε στις ιδιωτικές μας συζητήσεις είτε στα κοινωνικά δίκτυα;

-Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης υπάρχει μεγάλος κανιβαλισμός, γιατί πίσω από το προσωπείο της ανωνυμίας, όπου ο καθένας θεωρεί πως μπορεί να λέει ό,τι θέλει χωρίς επιπτώσεις, χάνεται πραγματικά ο έλεγχος. Εκεί φαίνεται και το ακριβές μέγεθος του προβλήματος. Γιατί αν σε μια προσωπική κουβέντα έχεις και λίγη έννοια να προσέξεις να μην πεις κάτι που δεν πρέπει, όταν μιλάς ανώνυμα χάνεται αυτό το φίλτρο. Υπάρχει σοβαρότατο πρόβλημα και πρέπει να αλλάξουμε ως κοινωνία τον τρόπο που σκεφτόμαστε αλλά κυρίως το πώς συμπεριφερόμαστε. Λείπει ο σεβασμός προς τον συνάνθρωπο.

Είναι τα μικρά και τα συνηθισμένα, που τα βλέπουμε, τα ακούμε και σκεφτόμαστε αν πρέπει να τα κάνουμε θέμα, αυτά τα στοιχεία που συντηρούν το πατριαρχικό μοντέλο. Από τον παρκαδόρο σε ένα χώρο στάθμευσης που θα σου ζητήσει να κατεβείς από το αυτοκίνητο για να το παρκάρει εκείνος που ξέρει, ή τον οδηγό στο δρόμο που θα σου πει «άντε κυρά μου πήγαινε να πλύνεις κανένα πιάτο», φαίνεται πως ο σεξισμός είναι βαθιά ριζωμένος στην κουλτούρα μας. Και ο μόνος τρόπος για να εξαλειφθεί είναι να ξεκινήσουμε να εκπαιδεύουμε τα παιδιά από τις μικρές ηλικίες. Δεν ξέρω αν μπορούμε να δούμε θεαματικές αλλαγές στη γενιά μας, παρόλο που γίνονται σοβαρές προσπάθειες, όμως αν δεν εστιάσουμε στα παιδιά δεν θα καταφέρουμε να λύσουμε το πρόβλημα. Πρέπει να προσπαθήσουμε για να αλλάξει η κατάσταση. Από μόνο του τίποτα δεν μπορεί να γίνει. 

-Αφού τα πάντα ξεκινούν από την εκπαίδευση, με ποιο τρόπο πιστεύετε πως αυτή συμβάλλει στη διαμόρφωση κοινωνικών ρόλων;

-Η εκπαίδευση παίζει σημαντικότατο ρόλο στη διαμόρφωση κοινωνικών ρόλων, σε πολλά επίπεδα. Τα αποτελέσματα είναι πιο εμφανή με την έλλειψή της. Πέρα από τη διδασκαλία, για παράδειγμα των Ελληνικών, των Μαθηματικών, θα έπρεπε στα σχολεία να υπάρχουν και ουσιαστικά μαθήματα ζωής, από ειδικά καταρτισμένα άτομα, που θα εξυπηρετούσαν τη διάδρασή μας και θα ενδυνάμωναν τους ρόλους μας μέσα στην κοινωνία. 

-Αν έπρεπε να βάλουμε στη ζυγαριά από τη μια το σχολείο και από την άλλη το οικογενειακό περιβάλλον, ποιο θεωρείτε πως συμβάλλει περισσότερο στη διαμόρφωση των κοινωνικών ρόλων, των προτύπων αλλά και των στερεοτύπων;

-Σαφώς η οικογένεια. Από εκεί ξεκινούν όλα. Τα πρότυπα δημιουργούνται και εξελίσσονται μέσα στο σπίτι. Δηλαδή όταν μέσα στην οικογένεια υπάρχει ο σεξιστικός λόγος, δεν υπάρχει σεβασμός ή αντίστοιχα υπάρχει αυτή η ευαισθητοποίηση τότε βλέπουμε πως τα παιδιά συμπεριφέρονται αναλόγως. Τα παιδιά είναι φορείς του τι συμβαίνει στο οικογενειακό τους περιβάλλον, αφού θα πάνε παρακάτω και θα μεταφέρουν στο σχολείο, στους φίλους τους, ό,τι παίρνουν από την οικογένειά τους. Οι γονείς δίνουν τη βασική εκπαίδευση στα παιδιά και από εκεί ξεκινούν όλα. Αλλά σε μια ανεκπαίδευτη κοινωνία δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος. Τα αρνητικά στερεότυπα πρέπει να εξαλειφθούν εξίσου και για τα δύο φύλα. 

Οι διαφημίσεις διαμορφώνουν απόψεις

-Πώς διαφημίσεις διαμορφώνουν τις απόψεις που έχει ένα άτομο για τα φύλα;

-Εδώ ανοίγουμε ένα μεγάλο κεφάλαιο γιατί η διαφήμιση ευθύνεται σε πάρα πολύ μεγάλο βαθμό για τα στερεότυπα και τη διαιώνισή τους, από την εμφάνισή της μέχρι και σήμερα. Συχνά παρατηρούμε τους διαφημιστές να καταφεύγουν σε αθέμιτα μέσα προκειμένου να τραβήξουν την προσοχή και να συζητηθεί μια διαφήμιση. Για παράδειγμα, μια πολυσυζητημένη διαφήμιση προ τριετίας με το σύνθημα «χτύπα σαν άντρας» ήταν επιτομή του σεξιστικού λόγου.

Ήταν κάτι που έγινε εσκεμμένα και στοχευμένα για να προκαλέσει. Οι σύγχρονες διαφημίσεις, έντυπες ή τηλεοπτικές, ακόμα προβάλλουν παρωχημένα σεξιστικά πρότυπα είτε παρουσιάζοντας τη γυναίκα ως αντικείμενο του πόθου ή επιβάλλοντας στερεοτυπικούς ρόλους, όπως π.χ. η γυναίκα σε ρόλο νοικοκυράς στο οικιακό περιβάλλον κι ο άντρας, εργαζόμενος, δραστήριος, να κοινωνικοποιείται σε περιβάλλοντα εκτός σπιτιού, διαιωνίζοντας έτσι φυλετικά στερεότυπα. Εδώ θα ήθελα να σημειώσω ότι και η εγχώρια ραδιοφωνική διαφήμιση δεν πάει πίσω. Σταμάτησα να ακούω συγκεκριμένο ραδιοφωνικό σταθμό γιατί οι διαφημίσεις του, δικές του παραγωγές από ό,τι αντιλήφθηκα, ήταν τόσο απροκάλυπτα σεξιστικές.

Με πρόσχημα το χιούμορ, η γυναίκα ήταν στην καλύτερη περίπτωση χαζοχαρούμενη, ανόητη, αφελής, ναζιάρα ή ζημιάρα, ενώ ο άντρας εμφανιζόταν για να τη νουθετήσει, να της εξηγήσει, να την αντιμετωπίσει με συγκατάβαση του τύπου «πού να ξέρεις και εσύ κακομοίρα μου» και να διορθώσει τα λάθη της. Και μιλάμε για τη σημερινή εποχή, όχι για περασμένες δεκαετίες.

-Αντιμετωπίζεται ο σεξισμός στις διαφημίσεις;

-Θα έπρεπε, κατά την άποψή μου, να υπάρχει έλεγχος στο θέμα της διαφήμισης, μία επιτροπή δεοντολογίας, ένα παρατηρητήριο που να αξιολογεί τέτοιου είδους ζητήματα φροντίζοντας να μη βγαίνουν προς τα έξω σεξιστικές διαφημίσεις. Κάποιοι θα μπορούσαν να αντιτάξουν ότι αποζητάμε τη λογοκρισία στη διαφήμιση. Όμως όταν βλέπουμε πως αυτό που ξεκινά από την «αθώα» εκφορά του λόγου συμβάλλει στην έμφυλη βία και στον τρόπο που αυτή παρουσιάζεται και εξηγείται από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, ως πρόβλημα του ενός φύλου, ότι δηλαδή, παραδείγματος χάριν, η γυναίκα προκάλεσε, πάντα μια γυναίκα φταίει, τότε γίνεται κατανοητό πως πρέπει να βρεθούν ριζικές λύσεις. 

-Κάποιες χώρες πάντως, για παράδειγμα η Βρετανία, έχουν θεσπίσει νόμους κατά των διαφημίσεων απαγορεύοντας αυτές που προβάλλουν λανθασμένα πρότυπα.

-Νομοθετικά θα μπορούσε να θεσπιστεί ένα πλαίσιο που να καθορίζει τους κανόνες των διαφημίσεων. Είναι πολύ πιθανόν πως θα έχει αποτελέσματα αν και αυτός που θέλει να προκαλέσει ενδεχομένως να το κάνει ανεξαρτήτως κόστους, καταβάλλοντας απλώς το ανάλογο πρόστιμο που θα του επιβληθεί. Γιατί, τι είναι ένα μικρό πρόστιμο μπροστά σε μια συζήτηση που θα συνεχιστεί για αρκετό καιρό και θα κρατά το προϊόν στη δημοσιότητα; Παρόλα αυτά, έχοντας κατευθύνσεις και νόμους, μπαίνουν κάποια όρια στη συνείδηση τόσο των επαγγελματιών στον χώρο της διαφήμισης όσο και του κοινού, στο τι επιτρέπεται να λέγεται και τι όχι.

-Διαφημίσεις με μηνύματα κατά του τοξικού ανδρισμού βλέπετε να λειτουργούν θετικά;

-Ήταν μια πολύ ενδιαφέρουσα διαφήμιση, που όμως ξεκίνησε ένα μεγάλο κύμα διαμαρτυριών, το οποίο καταμαρτυρεί πως δεν έχουμε ξεπεράσει στο αποδεκτό μέτρο τα πατριαρχικά πρότυπα, σε παγκόσμιο επίπεδο.

-Πάντως οι έρευνες που έγιναν μετά δεν έδειξαν καμιά μεταβολή στις πωλήσεις των εν λόγω ξυραφιών.

-Δεν γνωρίζουμε τον στόχο της εταιρείας μέσω της συγκεκριμένης διαφήμισης, αν δηλαδή το ζητούμενο ήταν η αύξηση των πωλήσεων ή αν ήταν μια διαφήμιση υπενθύμισης. Σε κάθε περίπτωση, αυτή είχε θετικό αποτέλεσμα τόσο σε εμπορικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο, εφόσον συζητήθηκε τόσο πολύ. Το παράδειγμα πιθανόν να ακολουθήσουν κι άλλες εταιρείες κι έτσι να δούμε να συζητούνται αντίστοιχα θέματα. Ο δημόσιος διάλογος σε θέματα στερεότυπων και φύλου είναι θετικός και ίσως δεν θα έπρεπε να τα βλέπουμε όλα στο πλαίσιο του οικονομικού κέρδους, αλλά με γνώμονα τα οφέλη που θα αποκομιστούν σε βάθος χρόνου.

Οι σειρές προάγουν την έμφυλη βία

-Πώς σχολιάζετε τις σειρές μυθοπλασίας που παρουσιάζονται στην κυπριακή τηλεόραση και οι οποίες μάλιστα είναι αρκετά δημοφιλείς;

-Πολλές από αυτές τις σειρές προάγουν και υποστηρίζουν την πατριαρχική κουλτούρα σε απαράδεκτο βαθμό. Προσωπικά, με ενοχλούν πολλές κυπριακές σειρές για τον τρόπο που παρουσιάζουν τα φυλετικά στερεότυπα. Έχουμε δύο κατηγορίες. Η πρώτη αφορά τις σειρές εποχής, όπου με βάση το πρόσχημα του τι γινόταν στην παλιά εποχή προβάλλεται συνεχώς η έμφυλη αντιπαράθεση, η ενδοοικογενειακή βία και ο απόλυτα σεξιστικός λόγος. Θεωρώ πως αυτή η υπερπροβολή κάνει πάρα πολύ μεγάλο κακό γιατί διαιωνίζει το πρόβλημα.

Από την άλλη είναι οι μοντέρνες σειρές οι οποίες πάλι δείχνουν αυξημένη ενδοοικογενειακή και έμφυλη βία και η οποία μάλιστα δεν σχολιάζεται σχεδόν καθόλου. Από τη μια, ναι μεν παρουσιάζονται κοινωνικά ζητήματα και καταστάσεις που όντως συμβαίνουν, από την άλλη όμως όταν αυτά προβάλλονται χωρίς σχολιασμό ή χωρίς δικαίωση και τιμωρία δεν συνεισφέρουν σε κάτι θετικό.

Έβλεπα πρόσφατα ένα απόσπασμα από το επεισόδιο μιας σύγχρονης κυπριακής σειράς όπου ο σύζυγος χτυπούσε τη γυναίκα του μπροστά στα ενήλικα παιδιά του και την απειλούσε πως θα τη σκοτώσει, χωρίς κανένας να επέμβει. Ήταν μια ξεκάθαρη αποδοχή της βίας από όλους τους συμμετέχοντες, χωρίς καμία αντίδραση από κανέναν. Τέτοιες εικόνες είναι απαράδεκτες και περνούν μόνο λανθασμένα μηνύματα στους θεατές.

-Θεωρείτε πως δίνονται λανθασμένα πρότυπα για τις γυναίκες μέσα από αυτές τις σειρές;

-Σπάνια βλέπουμε καλά γυναικεία πρότυπα στις σύγχρονες κυπριακές σειρές. Συνήθως οι γυναίκες είναι εκκεντρικές, υστερικές, ανισόρροπες, αφελείς, ευάλωτες, που είτε ερωτεύονται αθεράπευτα, είτε κερατώνουν έναν άντρα. Σπάνια γίνεται ουσιαστικός λόγος για τη δυναμική τους και τη συνεισφορά τους στο πνευματικό, κοινωνικό και οικονομικό τοπίο. Από την άλλη οι άντρες είναι χειριστικοί, ύπουλοι, ραδιούργοι, θυμωμένοι, νταήδες. Αυτές οι σειρές ανακυκλώνουν πολλά στερεότυπα φύλου και δίνουν λανθασμένη εικόνα τόσο για τη γυναίκα όσο και για τον άντρα.

Μαθήματα ζωής

-Μπορείτε να αναφερθείτε σε κάποιες από τις εμπειρίες που είχατε με τους φοιτητές σας σχετικά με το σεξιστικό λόγο;

-Οι διαλέξεις μου βασίζονται σε πλούσιο οπτικό υλικό που αποτελεί έναυσμα για γόνιμες συζητήσεις μέσα στην τάξη με ποικίλη θεματολογία. Σε μια από αυτές, έδειξα μια διαφήμιση που προκάλεσε αντίδραση κάποιου φοιτητή του τύπου «ε τα ήθελε και αυτή». Αυτό το σχόλιο πυροδότησε μια μεγάλη συζήτηση, υπήρξαν αντιδράσεις κι ενδιαφέρουσα επιχειρηματολογία για τον σεξιστικό λόγο και την πατριαρχική νοοτροπία. Γι’ αυτό θεώρησα πως τα παιδιά έπρεπε να ασχοληθούν περαιτέρω με το θέμα αυτό. Επικοινώνησα με τον Κυπριακό Σύνδεσμο Οικογενειακού Προγραμματισμού, εκπρόσωποι του οποίου ήρθαν και συζήτησαν με τα παιδιά, ορίζοντας από κοινού ένα μεγάλο πρότζεκτ που εντάχθηκε στο πλαίσιο του μαθήματος της διαφήμισης. Μαζί δημιουργήσαμε διαφημιστικές καμπάνιες για θέματα που αφορούν τους νέους, όπως η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση, η συναίνεση και το σέξτινγκ. Το τελικό αποτέλεσμα ήταν πολύ ικανοποιητικό κι ανταποδοτικό για όλους. Το πιο σημαντικό όμως είναι πως τα ίδια τα παιδιά παραδέχτηκαν ότι μέσα από αυτή τη διαδικασία, αποκόμισαν σημαντικές γνώσεις για θέματα που πριν αγνοούσαν ή προσπερνούσαν ως θέματα ήσσονος σημασίας. 

-Τι πιστεύετε πως άλλαξε για τα παιδιά που έλαβαν μέρος σε αυτό το πρότζεκτ;

-Θεωρώ πολύ σημαντικό μαζί με τη διδασκαλία των μαθημάτων, να γίνεται παράλληλα διδασκαλία σε θέματα ζωής, σε θέματα αξιών, σε θέματα ενδυνάμωσης. Αντιλαμβάνομαι, ότι οι φοιτητές και οι φοιτήτριες που ασχολήθηκαν με αυτό το πρότζεκτ είναι πια ευαισθητοποιημένοι, αναγνωρίζουν τον σεξιστικό λόγο, τον καταδεικνύουν και είναι σε θέση να τον αντιμετωπίσουν.