Ανατρέχουμε στο παρελθόν και προσπαθούμε να προβλέψουμε το μέλλον. Το 2019 ήταν μια έντονη χρονιά και η ανασκόπησή της δεν είναι εύκολη υπόθεση. Με τη βοήθεια του Τριαντάφυλλου Καρατράντου, διεθνολόγου και διδάκτορα Ευρωπαϊκής Ασφάλειας και Νέων Απειλών επιχειρούμε μέσα από τις πιο σημαντικές στιγμές της χρονιάς που θα αποχαιρετήσουμε σε λίγες μέρες, να δούμε και να αναλύσουμε τις προκλήσεις της νέας που σύντομα θα καλωσορίσουμε.
Το 2019 μπορεί να περάσει στην ιστορία ως μια από τις πιο ταραγμένες χρονιές στην παγκόσμια πολιτική ιστορία τις τελευταίες δεκαετίες. Σε παρά πολλές χώρες είδαμε να καταγράφονται αναταραχές, των οποίων τα αίτια αναζητούνται στην έλλειψη δημοκρατικών θεσμών, στη μείωση του βιοτικού επιπέδου των πολιτών, στην έλλειψη διαφάνειας και τη διαφθορά. Από το Χονγκ Κονγκ έως τη Χιλή και από την Καταλονία έως τον Λίβανο και την Κολομβία, η φετινή χρονιά χαρακτηρίστηκε από έντονες διαμαρτυρίες, που ανεξάρτητα από τα ελατήρια, τις βαθύτερες αιτίες και τα αιτήματα, καταλήγουν σε εκρηκτικές διαδηλώσεις με σοβαρά επεισόδια.
Οι συνθήκες που προκάλεσαν την αναταραχή είναι πολύ δύσκολο να υποχωρήσουν, όπως ανέφερε ο Έλληνας διεθνολόγος, που υποστηρίζει πως παράλληλα με τις παλιές προκλήσεις μας περιμένουν καινούριες. Περιφερειακές συγκρούσεις, εμπορικός πόλεμος, η αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, οι τρομοκρατικές απειλές από οπουδήποτε και αν προέρχονται δημιουργούν ένα σκηνικό αστάθειας και αποπροσανατολισμού.
Τα ηνία των εξελίξεων, παρά τους κλυδωνισμούς, τις αμφιθυμίες και τις αλλαγές πολιτικής, κρατούν ακόμη οι ΗΠΑ. Ωστόσο, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, είναι εμφανές πως πλέον δεν είναι μόνες τους στη διαμόρφωση των εξελίξεων. Κίνα, Ινδία, ακόμη και η Ευρωπαϊκή Ένωση, που έχει να αντιμετωπίσει την έξοδο ενός ισχυρού κράτους μέλους της, της Βρετανίας επιδιώκουν να διασφαλίσουν τα συμφέροντά τους και να παίξουν όλο και πιο σημαντικό ρόλο σε έναν κόσμο που διαρκώς αλλάζει.
-Κάνοντας έναν απολογισμό της χρόνιας που φεύγει, ποια θεωρείτε πως ήταν τα γεγονότα που στιγμάτισαν το 2019;
-Το 2019 ήταν μία χρονιά με πυκνότητα και ένταση γεγονότων σε διεθνές, ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο. Είναι δύσκολο να μπορέσει κάποιος να αναδείξει δύο ή τρία γεγονότα που στιγμάτισαν τη χρονιά, καθώς αυτό εξαρτάται από την οπτική του. Ωστόσο, σε μία προσπάθεια συμπύκνωσης ορισμένων σημαντικών στιγμών που επηρέασαν την παγκόσμια πολιτική, τις περιφερειακές εξελίξεις και τα συμφέροντα της Ελλάδας αλλά και της Κύπρου, θα αναφέρω τις ακόλουθες: Την κλιμάκωση του εμπορικού πολέμου ΗΠΑ – Κίνας, τις εκλογές για τη συγκρότηση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και την αλλαγή στον τρόπο ανάδειξης του Προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, την κρίση στη Βενεζουέλα, την επικύρωση του αυτοκέφαλου της Εκκλησίας της Ουκρανίας, τη Συμφωνία των Πρεσπών, τη Σύνοδο Κορυφής ΗΠΑ – Βορείου Κορέας, την εκτέλεση του αλ Μπαγκντάντι, την τρομοκρατική επίθεση στη Νέα Ζηλανδία, την ήττα των επιλογών του Ερντογάν στις δημοτικές εκλογές σε Άγκυρα και Κωνσταντινούπολη, τις εκλογές στη Μεγάλη Βρετανία, την παραπομπή του Ντόναλντ Τραμπ και φυσικά τη συμφωνία Λιβύης – Τουρκίας.
-Ποιες είναι οι εκκρεμότητες που αφήνει πίσω του το 2019;
-Το 2019 αφήνει πολλές εκκρεμότητες σε διάφορα επίπεδα. Πρώτον την παραπομπή του Αμερικανού Προέδρου, η οποία πρέπει να συνδυαστεί και με την είσοδο των ΗΠΑ σε τροχιά εκλογών, κάτι που θα έχει σημαντικές επιπτώσεις στις πρωτοβουλίες σε παγκόσμιο επίπεδο. Δεύτερη σημαντική εκκρεμότητα είναι η ολοκλήρωση του Brexit, μία υπόθεση που έχει δημιουργήσει σοβαρές επιπλοκές τόσο στην ΕΕ, όσο και στο Ηνωμένο Βασίλειο. Υπάρχουν όμως σημαντικές εκκρεμότητες και στην περιοχή της Μέσης Ανατολής και της Ανατολικής Μεσογείου. Η συμπεριφορά της Τουρκίας, η ένταση μεταξύ Ισραήλ και Παλαιστινίων, αλλά και η ένταση μεταξύ Σαουδικής Αραβίας και Ιράν με την εμπλοκή των ΗΠΑ, αλλά και των υπόλοιπων χωρών του Κόλπου. Για την Ελλάδα και την Κύπρο η σημαντικότερη εκκρεμότητα είναι το ζήτημα της οριοθέτησης των θαλασσίων ζωνών στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου.
-Ποια είναι κατά τη γνώμη σας τα πρόσωπα που θα μας απασχολήσουν τον νέο χρόνο;
-Σε αυτή την ερώτηση δεν μπορεί κάποιος να πρωτοτυπήσει, καθώς τα πρόσωπα είναι αυτά που διαμορφώνουν τις πολιτικές. Ξεκινώντας από τις ΗΠΑ για το επόμενο διάστημα θα μας απασχολήσουν ο πρόεδρος, Ντόναλντ Τραμπ, και η πρόεδρος της Βουλής των Αντιπροσώπων, Νάνσι Πελόζι. Οι πρόεδροι των δύο χωρών κλειδιά για τις εξελίξεις στην περιοχή, δηλαδή ο Ρώσος Βλαντιμίρ Πούτιν και ο Τούρκος Ταγίπ Ερντογάν, θα διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο το 2020. Ένα άλλο πρόσωπο που θα μας απασχολήσει πάρα πολύ είναι ο Εμανουέλ Μακρόν, ο οποίος επιδιώκει να καθορίσει τις εξελίξεις τόσο σε επίπεδο ΕΕ, όσο και εντός ΝΑΤΟ. Σε πρόσωπο κλειδί θα αναδειχθεί πιθανότατα και ο στρατηγός Χαφτάρ στη Λιβύη. Επίσης, μιας και υπάρχουν μία σειρά διενέξεων που μπορούν να οδηγηθούν σε διαδικασία επίλυσης εντός του 2020 θα ήθελα να αναφέρω και τον Γενικό Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών. Τέλος, θέλω να αναφερθώ σε δύο «ανώνυμα» πρόσωπα στον χώρο της τρομοκρατίας, είναι ο ισλαμιστικής και ο ακροδεξιός μοναχικός δρών που θα πραγματοποιήσει τις επόμενες επιθέσεις. Θέλω να αναδείξω με αυτό τον τρόπο, το περίπλοκο της απειλής της τρομοκρατίας.
-Στην ανατολή μιας νέας δεκαετίας και μιας νέας χρονιάς ποιες είναι οι χώρες που κρατούν τα ηνία των εξελίξεων;
-Σίγουρα τα ηνία των εξελίξεων, παρά τους κλυδωνισμούς, τις αμφιθυμίες και τις αλλαγές πολιτικής, κρατούν ακόμη οι ΗΠΑ. Ωστόσο, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, είναι εμφανές πως πλέον δεν είναι μόνες τους στη διαμόρφωση των εξελίξεων. Η Κίνα, κυρίως στον εμπορικό τομέα, αλλά και η Ρωσία που διεκδίκησε, μέσω της σύγκρουσης στη Συρία και τελικά έχει αναλάβει έναν σημαντικό ρόλο στην περιοχή της Μέσης Ανατολής και της Ανατολικής Μεσογείου, έχουν όλο και σημαντικότερη επίδραση στην παγκόσμια πολιτική. Στο πλαίσιο της ΕΕ οι χώρες κλειδιά παραμένουν σταθερά η Γερμανία και η Γαλλία, με τη δεύτερη να έχει έναν εντονότερο ρόλο στις παγκόσμιες υποθέσεις. Η Μεγάλη Βρετανία, ακόμη και μετά το BREXIT, θα παραμείνει μία χώρα με σημαντικό ρόλο στις εξελίξεις, ιδιαίτερα στον τομέα της ασφάλειας και της άμυνας. Σε περιφερειακό επίπεδο οι εξελίξεις θα διαμορφωθούν από το πεντάγωνο Ελλάδα, Κύπρος, Τουρκία, Ισραήλ και Αίγυπτος. Στη δε Μέση Ανατολή η κατάσταση θα καθοριστεί από το Ιράν και τη Σαουδική Αραβία.
Νέες προκλήσεις και απειλές
-Ποιες θα είναι οι συνέπειες από την ενίσχυση του εθνικισμού σε πολλές περιοχές από την Ευρώπη μέχρι τις ΗΠΑ;
-Ο εθνικισμός είναι μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις της εποχής μας. Η πυροδότησή του από δύο σημαντικά ζητήματα, το μεταναστευτικό και την ισλαμιστική τρομοκρατία, οδηγεί σε συνθήκες έντονης και βαθιάς πόλωσης των κοινωνιών. Το αποτέλεσμα αυτής της πόλωσης είναι από τη μία πλευρά η ενίσχυση των λαϊκιστικών ακροδεξιών και εθνικιστικών κομμάτων, κάτι που είδαμε σχεδόν σε όλες τις χώρες της ΕΕ και από την άλλη η έντονη και συνήθως βίαιη κινητοποίηση του ακροδεξιού εξτρεμισμού που σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως σε αυτή της Νέας Ζηλανδίας, καταλήγει και σε επιθέσεις. Αυτή η ακροδεξιά κινητοποίηση φέρνει και την αντίστοιχη αντίδραση από τον ισλαμιστικό εξτρεμισμό. Επί της ουσίας δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος που παίρνει διάφορες βίαιες μορφές με αποτέλεσμα τη στοχοποίηση μεταναστών, αλλά και ομάδων που εκπροσωπούν το διαφορετικό.
-Άλλοι χαρακτηρίζουν τις τεχνολογικές ανακαλύψεις ευλογία και άλλοι πάλι βλέπουν απειλές. Ποιες είναι οι προκλήσεις που φέρνει η τεχνολογία για την ανθρωπότητα;
-Η επανάσταση της τεχνολογίας, όπως και η παγκοσμιοποίηση, πέραν των σημαντικών αλλαγών που προκάλεσαν, αλλάζοντας και βελτιώνοντας την καθημερινότητά μας, επηρέασαν καταλυτικά και το ίδιο το έγκλημα. Η τεχνολογία χρησιμοποιείται τόσο από τις εγκληματικές και τρομοκρατικές οργανώσεις, όσο και από τις Αρχές ασφαλείας. Η τεχνολογική εξάρτηση των ανθρώπων προφανώς και δημιουργεί νέες τρωτότητες, αυτό όμως δεν σημαίνει πως πρέπει να αρνηθούμε τις θετικές επιδράσεις της τεχνολογίας. Παράλληλα, η τεχνολογία είναι όλο και περισσότερο απαραίτητη για να αντιμετωπιστούν οι νέες απειλές. Είναι λογικό να υπάρχει ένας προβληματισμός για τη χρήση των νέων τεχνολογιών από τις υπηρεσίες πληροφοριών, αυτό όμως δεν πρέπει να οδηγήσει στη δαιμονοποίηση της τεχνολογίας και στην αντίληψη του «Μεγάλου Αδερφού». Η χρήση νέων τεχνολογιών, όπως είναι η ανάλυση των μεταδεδομένων, είναι το κλειδί για την αντιμετώπιση του εγκλήματος. Επομένως, θα πρέπει να ζυγίζουμε τα θετικά της τεχνολογίας και να μην καταλήγουμε ούτε σε τεχνοφοβικές, ούτε όμως και σε τεχνολαγνικές προσλήψεις της πραγματικότητας.
ΑΝΑΓΚΑΙΑ Η ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΔΡΑΣΗ
-Οι συζητήσεις για την κλιματική αλλαγή, οι δράσεις που γίνονται για το περιβάλλον και γενικά η εγρήγορση που υπάρχει, θα σταθούν αποτελεσματικές ώστε επιτέλους να ληφθεί παγκόσμια δράση στα θέματα οικολογίας;
-Η αναγκαιότητα παγκόσμιας δράσης και οι προσπάθειες για μία αποτελεσματική κλιματική συμφωνία μας πηγαίνουν πολύ πίσω χρονικά με σημαντικότερο σταθμό το Ρίο και τη συμφωνία του 1992, πριν ακόμη αναδειχθεί στα ΜΜΕ το ζήτημα των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής. Ωστόσο, όπως είναι πλέον κοινά αποδεκτό, υπάρχουν σημαντικά προβλήματα στην εφαρμογή αποτελεσματικών πολιτικών. Είναι αναμενόμενο, για τον περιορισμό των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής, ότι πρέπει να επιτευχθεί μία ιδιαιτέρως απαιτητική σύνθεση, η σύνδεση του παγκόσμιου με το ανθρώπινο επίπεδο. Είναι αυτό που τόνιζε το παλιό, αλλά διαχρονικό, οικολογικό σύνθημα «think globally, act locally». Πρέπει επί της ουσίας να συντονιστούν τόσο τα ανταγωνιστικά συμφέροντα των κρατών, όσο και η ανάγκη αλλαγής της καθημερινής συμπεριφοράς όλων μας. Είναι μία δύσκολη άσκηση ισορροπίας μεταξύ των συνηθειών μας και της ανάγκης μείωσης του ατομικού κλιματικού μας αποτυπώματος. Εκ των πραγμάτων η κλιματική πολιτική είναι υπόθεση όλων μας.
ΑΝΑΓΚΑΙΑ Η ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΔΡΑΣΗ
-Οι συζητήσεις για την κλιματική αλλαγή, οι δράσεις που γίνονται για το περιβάλλον και γενικά η εγρήγορση που υπάρχει, θα σταθούν αποτελεσματικές ώστε επιτέλους να ληφθεί παγκόσμια δράση στα θέματα οικολογίας;
-Η αναγκαιότητα παγκόσμιας δράσης και οι προσπάθειες για μία αποτελεσματική κλιματική συμφωνία μας πηγαίνουν πολύ πίσω χρονικά με σημαντικότερο σταθμό το Ρίο και τη συμφωνία του 1992, πριν ακόμη αναδειχθεί στα ΜΜΕ το ζήτημα των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής. Ωστόσο, όπως είναι πλέον κοινά αποδεκτό, υπάρχουν σημαντικά προβλήματα στην εφαρμογή αποτελεσματικών πολιτικών. Είναι αναμενόμενο, για τον περιορισμό των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής, ότι πρέπει να επιτευχθεί μία ιδιαιτέρως απαιτητική σύνθεση, η σύνδεση του παγκόσμιου με το ανθρώπινο επίπεδο.
Είναι αυτό που τόνιζε το παλιό, αλλά διαχρονικό, οικολογικό σύνθημα «think globally, act locally». Πρέπει επί της ουσίας να συντονιστούν τόσο τα ανταγωνιστικά συμφέροντα των κρατών, όσο και η ανάγκη αλλαγής της καθημερινής συμπεριφοράς όλων μας. Είναι μία δύσκολη άσκηση ισορροπίας μεταξύ των συνηθειών μας και της ανάγκης μείωσης του ατομικού κλιματικού μας αποτυπώματος. Εκ των πραγμάτων η κλιματική πολιτική είναι υπόθεση όλων μας.
Αναζήτηση καινούργιων ισορροπιών
Θα διαμορφώσουν νέες ισορροπίες οι αμερικανικές προεδρικές εκλογές;
-Ναι, ανεξαρτήτως μάλιστα αποτελέσματος. Αν ο Ντόναλντ Τραμπ καταφέρει να ξεπεράσει αλώβητος τη διαδικασία παραπομπής του και να εκλεγεί εκ νέου θα νιώθει περισσότερο απελευθερωμένος να πιέσει την πολιτική των ΗΠΑ προς την κατεύθυνση που θέλει αυτός. Επομένως θα είναι αυτός που θα καθορίσει τις νέες ισορροπίες, οι οποίες σε ένα βαθμό, θα είναι συνέχεια και μετεξέλιξη της ισχύουσας κατάστασης. Προφανώς, η αλλαγή των ισορροπιών και των πολιτικών θα είναι μεγαλύτερη σε περίπτωση εκλογής νέου προέδρου από το Δημοκρατικό Κόμμα. Σε έναν κόσμο που μοιάζει όλο και περισσότερο ασταθής, η αναζήτηση μία νέας ισορροπίας είναι το κύριο ζητούμενο και σε αυτή την προσπάθεια ισορροπίας και σταθερότητας οι ΗΠΑ πρέπει να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο.
-Η Ευρωπαϊκή Ένωση τελεί υπό συνεχή αμφισβήτηση. Πώς μπορεί να καταφέρει να σταθεί, δεχόμενη επιθέσεις εκ των έσω και των έξω;
-Δεν είναι μόνο η ΕΕ που βρίσκεται σε μία φάση κλυδωνισμού και έντονης αμφισβήτησης. Αυτό το φαινόμενο είναι γενικότερο και αφορά συνολικά την ιδέα, αλλά και τη λειτουργία της παγκόσμιας διακυβέρνησης. Το τέλος του Ψυχρού Πολέμου είχε δημιουργήσει την αίσθηση της ολοκληρωτικής μετάβασης σε ένα νέο σύστημα διακυβέρνησης που θα καθοριζόταν από τη φιλελεύθερη δημοκρατία και την οικονομία της αγοράς. Σε αυτό το πλαίσιο η επιλογή των περιφερειακών ολοκληρώσεων, όπως η ΕΕ, ήταν βασική επιλογή για τη μεταφορά κυριαρχίας από τα κράτη και την άσκηση πολιτικής σε υπερεθνικό επίπεδο. Μετά την οικονομική κρίση, η οποία ακολουθήθηκε από διάφορες κρίσεις με κυριότερες τη μεταναστευτική – προσφυγική και την κρίση ασφάλειας, λόγω και των τρομοκρατικών επιθέσεων, η αμφισβήτηση έναντι της ΕΕ και η νοσταλγία για το έθνος – κράτος έγινε εντονότερη. Αυτό όμως δεν σημαίνει σε καμία περίπτωση πως η Ένωση θα διαλυθεί, ακόμη και αν ο κλυδωνισμός από το Brexit είναι μεγαλύτερος του αναμενόμενου. Η Ένωση θα καταφέρει να ξεπεράσει την αμφισβήτηση μόνο μέσα από την εντονότερη πολιτικοποίηση και από την ενίσχυση του ρόλου της στην ασφάλεια και στην άμυνα. Κοινωνική συνοχή και ασφάλεια είναι τα δύο κλειδιά για την εκ νέου νοηματοδότηση της διαδικασίας ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.
-Ποια είναι τα νέα μέτωπα που σχηματίζονται και ποιες νέες συμμαχίες διαμορφώνονται στη Μέση Ανατολή και την Ανατολική Μεσόγειο;
-Τα μέτωπα και οι συμμαχίες σε αρκετές περιπτώσεις χαρακτηρίζονται από τον ευκαιριακό χαρακτήρα. Μία βασική διχοτομία που διατρέχει το σύνολο της Μέσης Ανατολής είναι η σεχταρική σύγκρουση Σιιτών – Σουνιτών, ένα μέτωπο που δεν περιλαμβάνει μόνο κράτη, αλλά και μη κρατικές, ακόμη και τρομοκρατικές οργανώσεις. Σε επίπεδο κρατών το βασικό μέτωπο αντιπαράθεσης στον Κόλπο είναι αυτό μεταξύ Σαουδικής Αραβίας και Ιράν, το οποίο επηρεάζει και μία σειρά άλλων χωρών, όπως η Υεμένη και ο Λίβανος. Ένα βασικός παράγοντας που προκαλεί εντάσεις στην περιοχή της Μέσης Ανατολής και της Ανατολικής Μεσογείου είναι η Τουρκία, όπως έχει αποδείξει στις περιπτώσεις της Συρίας και της Λιβύης. Τέλος, πρέπει να αναφερθούμε στο τετράγωνο Ελλάδα, Κύπρος, Ισραήλ και Αίγυπτος που μπορεί να διαμορφώσει μία σειρά πολιτικών, καθώς και μία ισορροπία σε συνδυασμό με τη δραστηριοποίηση των ΗΠΑ, αλλά και χωρών της ΕΕ, όπως η Γαλλία και η Ιταλία.
Έντονη κοινωνική κινητικότητα
-Το τελευταίο τρίμηνο έχουμε δει πολλές χώρες να σείονται από ταραχώδεις διαδηλώσεις. Πιστεύετε πως αυτές είναι προμήνυμα μιας γενικότερης αναταραχής;
-Είναι γεγονός πως σε πάρα πολλές χώρες υπάρχει μία έντονη κοινωνική κινητικότητα η οποία παίρνει διάφορες μορφές. Με αφορμή τα «Κίτρινα Γιλέκα» ή την κατάσταση στην Καταλονία δεν πρέπει να ξεχνάμε τις μεγάλες διαδηλώσεις και τα βίαια ξεσπάσματα που έζησαν πολλά κράτη – μέλη της ΕΕ τα τελευταία χρόνια. Επίσης, η Αραβική Άνοιξη είχε δημιουργήσει μία ογκωδέστατη κινητοποίηση σε πολλές χώρες της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής, χωρίς όμως τελικά, εκτός από λίγες εξαιρέσεις, να υπάρξει ουσιαστική δημοκρατική μετάβαση στα καθεστώτα της περιοχής. Υπάρχουν ομοιότητες και διαφορές σε αυτές τις κινητοποιήσεις και πολύ δύσκολα μπορεί κάποιος να προβλέψει αν θα έχουμε μία γενική αναταραχή. Το μόνο δεδομένο είναι η πόλωση στις κοινωνίες της Ευρώπης, αλλά και κυρίως της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής. Άλλωστε, δεν πρέπει να ξεχνάμε το περίπλοκο μωσαϊκό της ανασφάλειας και των συγκρούσεων στην περιοχή.
