Με χρονοδιαγράμματα, σχέδιο δράσης, βάζοντας κάτω από την ομπρέλα της όσο το δυνατό περισσότερους τομείς και με εμπλοκή φορέων από τον δημόσιο και τον ιδιωτικό τομέα πήρε μπρος η Νέα Στρατηγική Έρευνας & Καινοτομίας.
Η δημιουργία μιας ολοκληρωμένης Στρατηγικής Έρευνας και Καινοτομίας (Ε&Κ), για την ανάπτυξη ενός ισχυρού, ενιαίου και καλά διασυνδεδεμένου εθνικού οικοσυστήματος αποτελεί προτεραιότητα, αναφέρει σε τακτά χρονικά διαστήματα ο υφυπουργός Έρευνας, Καινοτομίας και Ψηφιακής Πολιτικής Φίλιππος Χατζηζαχαρίας. Η νέα Στρατηγική Έρευνας και Καινοτομίας 2024-2026, που ανακοινώθηκε πολύ πρόσφατα, βασίζεται σε μελέτες και στρατηγικές που εκπονήθηκαν για την Κυπριακή Δημοκρατία, όπως το Στρατηγικό Πλαίσιο για την Ε&Κ, με τίτλο «Innovate Cyprus 2019-2023», τη μακροπρόθεσμη Στρατηγική για βιώσιμη ανάπτυξη της κυπριακής οικονομίας, με τίτλο «Όραμα 2035», το Σχέδιο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας «Κύπρος το Αύριο», τη Συμφωνία Εταιρικής Σχέσης, «Θ.Αλ.Ε.Ι.Α» 2021-2027, τη Στρατηγική «Ψηφιακή Κύπρος 2025», καθώς και τη Στρατηγική Προσέλκυσης Επενδύσεων.
Επιπλέον, λαμβάνει υπόψη πολιτικές, προγράμματα και κατευθυντήριες γραμμές της ΕΕ, όπως ο Ευρωπαϊκός Χώρος Έρευνας, το πρόγραμμα-πλαίσιο της ΕΕ για την Έρευνα και την Καινοτομία «Ορίζοντας Ευρώπη 2021-2027», καθώς και την Ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής “Νέα Ευρωπαϊκή Ατζέντα Καινοτομίας». Πρόσθετα, οι θεματικοί τομείς της Στρατηγικής Ε&Κ, εστιάζουν στις προτεραιότητες της Στρατηγικής Έξυπνης Εξειδίκευσης 2031.
STRONG INNOVATORS
Η βάση στην οποία θα στηριχθεί η στρατηγική για να μετουσιωθεί σε έργα και πραγματικότητες, σκιαγραφείται στην τελευταία ετήσια έκθεση του «Ευρωπαϊκού Πίνακα Αποτελεσμάτων Καινοτομίας 2023», της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (European Innovation Scoreboard – EIS 2023), όπου η Κύπρος κατατάσσεται στην κατηγορία «Strong Innovators».
Συγκεκριμένα, η Κύπρος καταλαμβάνει τη 10η θέση μεταξύ των 27 Κρατών Μελών της ΕΕ, παρουσιάζοντας τη μεγαλύτερη, με διαφορά, αύξηση στην επίδοσή της, με 35.6%, μεταξύ 2016 και 2023, έναντι μόλις 8.5% του μέσου όρου της ΕΕ. Οι επιδόσεις καινοτομίας σημείωσαν σταθερή αύξηση μεταξύ 2016 και 2020 και έντονη επιτάχυνση το 2021, οδηγώντας σε αύξηση των επιδόσεων κατά 45% το 2023. Τα βήματα προόδου είναι πιο εμφανή στις κατηγορίες που αφορούν την ελκυστικότητα των ερευνητικών συστημάτων, τις διασυνδέσεις του οικοσυστήματος και τις καινοτόμες μικρομεσαίες επιχειρήσεις.
Επιπλέον, η Κύπρος έχει βελτιώσει τα τελευταία χρόνια τη θέση της και στον Παγκόσμιο Δείκτη Καινοτομίας (Global Innovation Index / GII), καταγράφοντας σταθερή ανοδική πορεία και εξασφαλίζοντας την 28η θέση μεταξύ 132 οικονομιών το 2023.
Η χώρα κατέχει τη 2η θέση στην περιοχή της Βόρειας Αφρικής και Δυτικής Ασίας, εξασφαλίζοντας υψηλότερη παγκόσμια κατάταξη στις εκροές γνώσης και τεχνολογίας (23η θέση) και στις δημιουργικές εκροές (17η θέση). Η Κύπρος πέτυχε την υψηλότερη κατά κεφαλήν απορρόφηση χρηματοδότησης από το Πρόγραμμα «Ορίζοντας 2020», εξασφαλίζοντας τριπλάσιους πόρους σε σχέση με την εθνική συνεισφορά της Κυπριακής Δημοκρατίας στην ΕΕ.
Η Κύπρος κατέχει επίσης την 1η θέση μεταξύ των χωρών που εξασφάλισαν χρηματοδότηση για τη δημιουργία Κέντρων Αριστείας, μέσω του Προγράμματος «Teaming for Excellence» του Προγράμματος Πλαισίου της ΕΕ.
ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑΣ & ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑΣ 2024-2026
Η Ε&Κ χωρίζεται σε τέσσερις συν ένα πυλώνες στόχευσης, που θα γίνει προσπάθεια να καλύψουν όλο το εύρος του σχεδιασμού των έργων και των πρακτικών που θα πρέπει να υλοποιηθούν για πετύχει τον σκοπό της η στρατηγική.
Πυλώνας Α: Ερευνητικοί οργανισμοί και υποδομές παγκόσμιας κλάσης
Ο κύριος στόχος αυτού του Πυλώνα είναι η ανάπτυξη διεθνώς αναγνωρισμένων επιστημονικών ομάδων που διαθέτουν παγκόσμιας κλάσης υποδομές σε κύριους τομείς έρευνας. Απώτερος σκοπός είναι η προώθηση υψηλού επιπέδου έρευνας, η δημιουργία συνεργασιών με κορυφαίους παγκόσμιους οργανισμούς και ερευνητικές ομάδες και η προσέλκυση υψηλότερου επιπέδου ακαδημαϊκών, φοιτητών/τριών και μεταδιδακτορικών ερευνητών/τριών. Αυτό αναμένεται να συμβάλει στην ενίσχυση της συμμετοχής της Κύπρου στο Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Πλαίσιο για την Ε&Κ, ιδιαίτερα στα προγράμματα κορωνίδες των Πυλώνων I, II και III, καθώς και στις Ευρωπαϊκές Αποστολές αλλά και τις Ευρωπαϊκές Συμπράξεις.
Επί της ουσίας, η ενίσχυση της επιστημονικής αριστείας στους ερευνητικούς οργανισμούς, με διαμόρφωση μηχανισμού μοριοδότησης και δημόσια χρηματοδοτούμενων ερευνητικών οργανισμών για την κατανομή του δημόσια διαθέσιμου κονδυλίου χορηγιών. Επίσης η διαμόρφωση μηχανισμού αξιολόγησης του αντίκτυπου της Ε&Κ για τον καθορισμό του ύψους του κονδυλίου χορηγιών.
Μέσα στους στόχους του πυλώνα αυτού είναι η βέλτιστη αξιοποίηση των εθνικών ερευνητικών υποδομών, με ανάπτυξη πλαισίου πρόσβασης από τρίτους στις ερευνητικές υποδομές. Επίσης, λειτουργία δομής γραφείου μεταφοράς γνώσης σε κάθε ερευνητικό οργανισμό (ΕΟ), όπως και ψήφιση νομοθεσίας για την ίδρυση τεχνοβλαστών από δημόσια πανεπιστήμια.
Μέσα στις δράσεις αυτού του πυλώνα εντάσσεται και η δημιουργία εθνικού αποθετηρίου και σύνδεση με τα ιδρυματικά αποθετήρια επιστημονικών δημοσιεύσεων και ερευνητικών δεδομένων και η εισαγωγή τους ως υποχρεωτική πρόνοια στην προκήρυξη των ανταγωνιστικών προγραμμάτων.
Πυλώνας Β: Σύνδεση έρευνας και καινοτομίας με τις επιχειρήσεις
Η ενίσχυση της εξωστρέφειας και της διεθνοποίησης των τοπικών επιχειρήσεων αποτελεί κλειδί για την οικονομική ανάπτυξη, όπως καταγράφεται στην Ε&Α. Για τον λόγο αυτό, η υποστήριξη της πρόσβασης σε διεθνείς αγορές και συστήματα που ενισχύουν τις εξαγωγές προϊόντων μέσης και υψηλής τεχνολογίας σε τομείς προτεραιότητας αποτελεί, επίσης, μέρος της στρατηγικής.
Μέσα σε αυτό τον πυλώνα προγραμματίζονται δράσεις όπως η εκστρατεία ενημέρωσης επιχειρήσεων για φορολογικά και άλλα κίνητρα του κράτους για δραστηριότητες Ε&Κ, όπως είναι η αυξημένη φορολογική έκπτωση για δαπάνες στην έρευνα και ανάπτυξη (120%). Επίσης, η εισαγωγή στοχευμένων προγραμμάτων μεικτής χρηματοδότησης σε τομείς προτεραιότητας ως κίνητρα δραστηριοποίησης επιχειρήσεων και ενίσχυση της ιδιωτικής επένδυσης σε Ε&Α και εμπορικοποίηση της και καινοτομίας. Προωθούνται επίσης εισαγωγή προγραμμάτων χρηματοδότησης μεταφοράς γνώσης, συνεργασίας και κινητικότητας μεταξύ ερευνητικών οργανισμών και επιχειρήσεων και η αξιολόγηση υφιστάμενου πλαισίου για την προσέλκυση επενδυτικών κεφαλαίων και προώθηση μέτρων πολιτικής και κινήτρων θα εξεταστεί μέσα από μελέτη που θα διενεργηθεί από το Υπουργείο Οικονομικών.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο και σε αυτή την κατεύθυνση θα εξεταστεί η διευκόλυνση στρατηγικών επενδύσεων, με αξιολόγηση και ενίσχυση της ελκυστικότητας και προβολής του μέτρου Start-up Visa καθώς και η ψηφιοποίηση και απλοποίηση της διαδικασίας εξασφάλισης της.
Επίσης, δρομολογείται η αναθεώρηση της υφιστάμενης πολιτικής για την απασχόληση προσωπικού από τρίτες χώρες που εργοδοτείται από εταιρείες/ επιχειρήσεις ξένων συμφερόντων, όπως και για την απασχόληση Υπηκόων Τρίτων Χωρών με υψηλές δεξιότητες. Τροχοδρομείται επίσης η Digital Nomad Visa (με ανώτατο αρχικό όριο τους 100 δικαιούχους).
Τέλος, περιλαμβάνεται ο στόχος της δημιουργίας Branding για το οικοσύστημα Ε&Κ της Κύπρου, με προβολή του οικοσυστήματος Ε&Κ και της Κύπρου ως κέντρου επιστημονικής αριστείας, τεχνολογικής ανάπτυξης και επιχειρηματικότητας στο εξωτερικό σε συνεργασία με υπουργείο Εξωτερικών και CIPA.
Πυλώνας Γ: Επένδυση σε ανθρώπινο δυναμικό
Η ικανότητα του οικοσυστήματος Ε&Κ να προσελκύει, να αναπτύσσει και να διατηρεί ταλέντα εντός του εθνικού οικοσυστήματος, όπως η προσέλκυση ξένων ταλέντων που επιθυμούν να εργαστούν στην Κύπρο αλλά και ο επαναπατρισμός διακεκριμένων επιστημόνων από το εξωτερικό, συμβάλλει επίσης στην επίτευξη του στόχου ενίσχυσης της ικανότητας έρευνας και καινοτομίας.
Προς αυτή την κατεύθυνση προνοείται η καθιέρωση ουσιαστικής συνεργασίας μεταξύ βιομηχανίας και ακαδημαϊκού χώρου, δημιουργώντας τις απαραίτητες συνθήκες για ανάπτυξη προγραμμάτων σπουδών που να ευθυγραμμίζονται με τις ανάγκες του κλάδου. Σημαντική σε αυτό τον πυλώνα δράσης της Ε&Κ είναι και η στήριξη της σταδιοδρομίας και των προοπτικών ανέλιξης των ερευνητών, που αναγνωρίζεται ως προτεραιότητα για τη διασφάλιση της ελκυστικότητας και βιωσιμότητας του επαγγέλματος του ερευνητή.
Οι δράσεις που θα συντείνουν προς αυτή την κατεύθυνση είναι μέτρα για την αύξηση αριθμού διδακτορικών φοιτητών, με έμφαση στα STEM, παροχή ευκαιριών αμφίδρομης κινητικότητας μεταξύ επιχειρήσεων και ερευνητικού χώρου, ερευνητικά κέντρα, επιχειρηματικοί φορείς, ολοκλήρωση και ανάπτυξη των δεξιοτήτων της επόμενης γενιάς, στη βάση των αναγκών της οικονομίας, αναγνώριση μελλοντικών αναγκών σε δεξιότητες και πρόταση ανάπτυξης των δεξιοτήτων αυτών.
Επίσης, προβλέπεται η ευθυγράμμιση του πλαισίου εργοδότησης των ερευνητών με τις εισηγήσεις της ευρωπαϊκής πολιτικής και του Ευρωπαϊκού Χώρου Έρευνας, όπως το “European Charter for the Researcher and the Code of Conduct for the Recruitment of Researchers” και άλλα. Καθώς και προώθηση Κουλτούρας Ε&Κ, δημιουργικότητας και επιχειρηματικότητας μέσω χρηματοδοτικών προγραμμάτων, διαγωνισμών, βραβεύσεων και δραστηριοτήτων ενημέρωσης και αναγνώριση και προώθηση προτύπων μέσω του ΙδΕΚ.
Πυλώνας Δ: Η Κύπρος ως brand name σε ΕΕ και διεθνώς
Εστίαση στις διασυνοριακές και πολυμερείς συνεργασίες περιλαμβάνει δραστηριότητες που σχετίζονται με την ενίσχυση της εξωστρέφειας του οικοσυστήματος Ε&Κ, την προώθηση της ανταλλαγής τεχνολογικής εμπειρογνωμοσύνης και την από κοινού ανάπτυξη νέων τεχνολογικών λύσεων για την αντιμετώπιση σύγχρονων προκλήσεων αυτή τουλάχιστον είναι η περιγραφή του πυλώνα αυτού.
Κατά το λεκτικό της Ε&Κ θα πρέπει επίσης να ενισχυθεί η εκπροσώπηση της χώρας στα όργανα χάραξης πολιτικής και στα συμβουλευτικά όργανα της ΕΕ, στις ευρωπαϊκές ερευνητικές υποδομές και συμπράξεις, καθώς και στα φόρουμ της βιομηχανίας και στους συνδέσμους στον τομέα έρευνας.
Με κύριο σκοπό την οικοδόμηση ενός ισχυρού brand διεθνώς και η τοποθέτηση της Κύπρου ως «Περιφερειακού Κόμβου Ε&Κ» αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της στρατηγικής. Αυτό περιλαμβάνει την ενεργή επικοινωνία των επιτευγμάτων, των συνεργασιών και της συνεισφοράς στην παγκόσμια κοινότητα Ε&Κ. Με την ελπίδα, αυτό να καλλιεργήσει μια αναγνωρίσιμη ξεχωριστή ταυτότητα και προβάλλοντας τις δυνατότητές της χώρας, με κύρια φιλοδοξία να προσελκύσει διεθνείς συνεργασίες, επενδύσεις και αναγνώριση, εδραιώνοντας τη θέση της ως περιφερειακού ηγέτη στην Ε&Κ.
Επίσης, απαιτούνται πιο ενεργή εμπλοκή στη διαμόρφωση της ευρωπαϊκής πολιτικής μέσω εντατικοποίησης συμμετοχής στα σώματα διαμόρφωσης πολιτικής και ενημέρωση του οικοσυστήματος καθώς και συστηματική διαβούλευση με το οικοσύστημα για τις πολιτικές και τις προτεραιότητες της ΕΕ. Αξιοποίηση των διακρατικών συνεργασιών με αποτίμηση υφιστάμενων διακρατικών συνεργασιών και αξιοποίηση προς όφελος του οικοσυστήματος με ταυτόχρονη ενίσχυση του ρόλου της Κυπριακής Δημοκρατίας στην Ευρωμεσογειακή Συνεργασία.
Προβλέπεται και συνεργασία με διεθνείς/ευρωπαϊκούς ερευνητικούς οργανισμούς και υποδομές, με την αξιολόγηση των υφιστάμενων και διερεύνηση του ενδεχομένου σύναψης νέων συνεργασιών συνάμα με τη βέλτιστη αξιοποίηση της συμμετοχής της Κύπρου σε διεθνείς οργανισμούς και ευρωπαϊκές ερευνητικές υποδομές (CERN, SESAME, PRIMA) προς όφελος του οικοσυστήματος.
Επίσης, συμμετοχή σε Κοινοπραξίες Ευρωπαϊκών ερευνητικών υποδομών –ESFRI με αναθεώρηση του εθνικού οδικού χάρτη για συμμετοχή σε κοινοπραξίες ευρωπαϊκών ερευνητικών υποδομών ESFRI, όπως διαμόρφωση πλαισίου παρακολούθηση και συντονισμού της συμμετοχής στη διακυβέρνηση και στις δραστηριότητες των ερευνητικών υποδομών ESFRI και δημιουργία εθνικών κόμβων για την προώθηση της ενημέρωσης και των ευκαιριών συμμετοχής του οικοσυστήματος στις κοινοπραξίες ευρωπαϊκών ερευνητικών υποδομών ESFRI.
Ακόμη μια δράση κάτω από την ομπρέλα αυτού του πυλώνα είναι η αποτελεσματική συμμετοχή στη διαμόρφωση των προγραμμάτων πλαίσιο της ΕΕ όπως η ενίσχυση του συστήματος εκπροσώπησης και διαχείρισης της συμμετοχής στη διαμόρφωση των ευρωπαϊκών προγραμμάτων χρηματοδότησης και της διαδικασίας υποστήριξης για τη διαμόρφωση των εθνικών θέσεων και προτεραιοτήτων.
Τέλος, θα προωθηθεί συμμετοχή του κυπριακού οικοσυστήματος στα προγράμματα – πλαίσιο της ΕΕ Κίνητρα και Προγράμματα Χρηματοδότησης. Επίσης, υπό αυτό το καθεστώς θα είναι και η εντατικοποίηση παροχής υπηρεσιών των εθνικών σημείων επαφής του προγράμματος πλαισίου της ΕΕ, τα κίνητρα για την συμμετοχή του δημοσίου τομέα σε ευρωπαϊκά προγράμματα χρηματοδότησης, καθώς και η διαμόρφωση μηχανισμού παρακολούθησης και αξιολόγησης επιδόσεων από τη συμμετοχή των κυπριακών φορέων στα προγράμματα χρηματοδότησης ανά πρόγραμμα και ανά κατηγορία οργανισμών. Επίσης, θα παρθούν μέτρα για αύξηση της συμμετοχής σε προγράμματα κορωνίδες European Research Council (ERC), European Innovation Council (EIC) και συντονισμός πανευρωπαϊκών δικτύων συνεργασίας του Πυλώνα ΙΙ Global Challenges and European Industrial Development.
ΘΕΜΑΤΙΚΟΣ ΠΥΛΩΝΑΣ
Στον θεματικό πυλώνα περιλαμβάνεται ένα ευρύ φάσμα κοινωνικής και πολιτικής ενασχόλησης στη χώρα, δράσεις που ίσως γίνουν πιο εύκολα ορατές στον ευρύ κοινωνικό ιστό. Στο πλαίσιο της Στρατηγικής Έξυπνης Εξειδίκευσης περιλαμβάνονται 8 τομεακές προτεραιότητες με προστιθέμενη αξία στην οικονομία και στην κοινωνία, οι οποίες διακρίνονται σε 4 υποπυλώνες:
1.Τεχνολογικές προτεραιότητες
Ψηφιακές τεχνολογίες – Περιοχές εστίασης για Ε&Κ στις Ψηφιακές Τεχνολογίες:
• Υπολογιστές υψηλής απόδοσης και Κβαντικές τεχνολογίες
• Κυβερνοασφάλεια
• Ψηφιακός Τουρισμός
• Εκπαίδευση, Πολιτισμός και Δημιουργικές βιομηχανίες
• Εφαρμογές για Έξυπνη Πόλη
• Προηγμένη μεταποίηση και επεξεργασία
• Επιτάχυνση δοκιμών και επίδειξης
Καινοτόμα Υλικά
Περιοχές εστίασης για Ε&Κ στα Καινοτόμα Υλικά:
• Ανάπτυξη νέων, ασφαλών, φιλικών προς το περιβάλλον και εμπορικά βιώσιμων μεθόδων ανακύκλωσης ενός ευρέος φάσματος σύνθετων υλικών και επαναχρησιμοποίησης δευτερογενών πρώτων υλών
• Μέθοδοι επεξεργασίας νανοϋλικών και σύνθετων υλικών
• Ανάπτυξη καινοτόμων υλικών με βελτιωμένα χαρακτηριστικά για βιομηχανικές, κατασκευαστικές, ενεργειακές και υγειονομικές εφαρμογές
• Χρήση νανοϋλικών για γεωσκόπηση και για τις βιομηχανίες αεροπορίας και διαστήματος
• Καινοτόμα υλικά για φιλικά προς το περιβάλλον κτίρια και κτίρια με καλύτερη απόδοση σε συνθήκες καταπόνησης (σεισμοί, ακραίες περιβαλλοντικές συνθήκες).
2. Κυπριακό οικοσύστημα (Ecosystems)
Περιοχές εστίασης για Ε&Κ στην Αγροδιατροφή:
• Διαφοροποίηση και βελτίωση της ανταγωνιστικότητας του αγροδιατροφικού οικοσυστήματος
• Υποστήριξη δραστηριοτήτων που ακολουθούν τις αρχές της αγροοικολογίας, με στόχο τη βελτίωση της ανθεκτικότητας και βιωσιμότητας του γεωργικού συστήματος και τη μείωση του περιβαλλοντικού του αποτυπώματος
• Μετριασμός των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στο αγροδιατροφικό οικοσύστημα
Περιοχές εστίασης για Ε&Κ στην Ναυτιλία
• Ψηφιακές τεχνολογίες και Παρατήρηση της Γης για παρακολούθηση και λήψη αποφάσεων
• Απαλλαγή της ναυτιλίας από τον άνθρακα
• Εξοπλισμός και εργαλεία για εφαρμογές στη ναυτιλία
Περιοχές εστίασης για Ε&Κ στις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας
• Τεχνολογίες παραγωγής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές
• Ψηφιακά συστήματα διαχείρισης και παρακολούθησης για την παραγωγή και διανομή ενέργειας
• Ενεργειακή απόδοση σε αστικές περιοχές
3. Αναδυόμενες προτεραιότητες/οικοσυστήματα
Περιοχές εστίασης για Ε&Κ στο Διάστημα
• Αξιοποίηση και χρήση δεδομένων που παράγονται από διαστημικές υποδομές για μελλοντικές εφαρμογές
• Προηγμένα υλικά για κατασκευές και εξοπλισμό, που χρησιμοποιούνται σε εγκαταστάσεις γεωσκόπησης και σε διαστημόπλοια
• Αξιοποίηση της συμμετοχής σε προγράμματα του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος (European Space Agency – ESA) για εμπορευματοποίηση των ερευνητικών αποτελεσμάτων
4. Τομείς Καταλύτες
Περιοχές εστίασης για Ε&Κ στην Υγεία:
• Κλινική και Γενετική Διερεύνηση και Θεραπεία Νοσημάτων
• Ψηφιακή υγεία
• Καινοτόμα προϊόντα
• Προαγωγή της δημόσιας υγείας και της ποιότητας ζωής
Περιοχές εστίασης για Ε&Κ στο Περιβάλλον:
• Προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή
• Παρακολούθηση και προστασία του περιβάλλοντος από οικονομικές και ανθρώπινες δραστηριότητες
• «Οικολογικός προσανατολισμός» της βιομηχανίας και των οικονομικών δραστηριοτήτων
• Διαχείριση φυσικών πόρων και προστασία της βιοποικιλότητας
