Μέσα από το λεγόμενο μνημόνιο που επέβαλαν οι δανειστές στην τότε Κυβέρνηση του τόπου, επιχειρήθηκε η μεγαλύτερη απαξίωση της εργασίας στην σύγχρονη ιστορία του εργατικού κινήματος της Κύπρου, εκτιμά ο απερχόμενος πρόεδρος της ΔΕΟΚ Ιωσήφ Αναστασίου, ο οποίος στο τέλος του χρόνου παραδίδει την σκυτάλη στον Στέλιο Χριστοδούλου, μετά από 27 χρόνια συνδικαλιστικής δράσης.

Σε συνέντευξη του στον «Φ», μιλά για τα σημερινά προβλήματα της εργασίας, για τη διακυβέρνηση Χριστοδουλίδη αλλά και γιατί ο ίδιος πιστεύει ακόμα στην ανάγκη δημιουργίας Κογκρέσου εργατικών οργανώσεων.

Είστε επικεφαλής της ΔΕΟΚ από το 2017 αλλά στη συντεχνία βρίσκεστε από το 1996. Με ποια αισθήματα αποχωρείτε και τι θα συμβουλεύατε τον νέο πρόεδρο της ΔΕΟΚ;

Υπηρέτησα τον συνδικαλισμό για 27 χρόνια. Τα είκοσι τρία από διάφορες θέσεις της Εκτελεστικής Γραμματείας και του Παρατηρητηρίου Ισότητας Κύπρου. Σίγουρα η 1η του Γενάρη του 2024 θα είναι μια δύσκολη ημέρα για μένα. Θέλω να ξέρετε ότι αποχωρώ μόνο από το θεσμικό μου αξίωμα. Δεν αποχωρώ και δεν θα αποχωρήσω ποτέ από τον μάχιμο συνδικαλισμό, έστω με την ιδιότητα του απλού μέλους.

Με τη ΔΕΟΚ και τον κόσμο της με συνδέουν ακατάλυτοι δεσμοί. Δεσμοί που σφυρηλατήθηκαν μέσα από δύσκολους εργατικούς και κοινωνικούς αγώνες, για μια καλύτερη ζωή για τους εργάτες και τις εργάτριες του τόπου μας. Τα τελευταία χρόνια δώσαμε σκληρές μάχες για τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των εργαζομένων. Πετύχαμε την εισαγωγή του Γενικού Σχεδίου Υγείας και της θεσμοθέτησης Εθνικού Κατώτατου Μισθού. Καταφέραμε να διατηρήσουμε τον θεσμό της ΑΤΑ ζωντανό στο σύστημα εργασιακών σχέσεων και να εντάξουμε το κεφάλαιο της επέκτασης των συλλογικών συμβάσεων στον κοινωνικό διάλογο. Πρέπει να υπερασπιστούμε τις κατακτήσεις μας με όλες μας τις δυνάμεις.

Ο συνάδελφος Στέλιος Χριστοδούλου βρίσκεται στον συνδικαλισμό για πολλά χρόνια και γνωρίζει πολύ καλά τα προβλήματα και τις προκλήσεις. Η συμβουλή που θα του έδινα είναι αυτή που μου έδωσε ο αείμνηστος Ρένος Πρέντζας, όταν προσλήφθηκα το 1996 στη θέση του συνδικαλιστικού στελέχους: Ποτέ δεν πρέπει να ξεχνάς ότι ο ρόλος μας είναι να δίνουμε φωνή και έκφραση στους αδύνατους και περιθωριοποιημένους συνανθρώπους μας.

Θετικά δείγματα από τον υπουργό

Σας αφήνει ικανοποιημένους η μέχρι τώρα συνεργασία με τη νέα Κυβέρνηση, που την είχατε στηρίξει;

Είναι αλήθεια ότι η εκλογή του Νίκου Χριστοδουλίδη δημιούργησε προσδοκίες για αλλαγή υποδείγματος στον τομέα της εργατικής και κοινωνικής πολιτικής. Η περίοδος της διακυβέρνησης είναι πολύ μικρή ακόμα, για να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα. Πρέπει να αναφέρω, όμως, ότι ο νέος υπουργός Εργασίας έδωσε θετικά δείγματα γραφής για σημαντικά θέματα.

Αναφέρομαι στα ζητήματα της ρύθμισης του θεσμού της ΑΤΑ, της επέκτασης των συλλογικών συμβάσεων και της νομοθεσίας για την τηλεργασία.

Προς τη σωστή κατεύθυνση θεωρώ ότι είναι και η εξαγγελία μέτρων για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων του πληθωρισμού αλλά και μιας συνεκτικότερης στεγαστικής πολιτικής.

Καλή δουλειά πιστεύω ότι γίνεται και στο Υφυπουργείο Κοινωνικής Πρόνοιας, κυρίως στον τομέα του εκσυγχρονισμού της επιδοματικής πολιτικής και της ανασυγκρότησης των υπηρεσιών κοινωνικής ευημερίας.

Ασφαλώς υπάρχουν και σοβαρές αδυναμίες που οφείλω να επισημάνω. Για παράδειγμα, δεν έχει προχωρήσει το Υπουργείο Εργασίας στην επανασύσταση των τεχνικών επιτροπών για την απασχόληση εργαζομένων από τρίτες χώρες, ούτε έχει υιοθετήσει τη βασική αρχή ότι για να παραχωρούνται άδειες απασχόλησης αλλοδαπών θα πρέπει να εφαρμόζεται είτε κλαδική είτε επιχειρησιακή συλλογική σύμβαση.

Οι πολιτικές μιας κυβέρνησης κρίνονται και αξιολογούνται και πολιτικοϊδεολογικά. Η υποστήριξη μιας σοσιαλιστικής συνδικαλιστικής οργάνωσης προς ένα κεντροδεξιό πρόεδρο, που δηλώνει οπαδός του κοινωνικού φιλελευθερισμού, δεν μπορεί παρά να βασίζεται σε ένα μίνιμουμ συγκλήσεων στα κοινωνικοοικονομικά θέματα. Γι’ αυτό και εμείς θα συνεχίσουμε να παλεύουμε για μια ριζοσπαστική στροφή, τόσο στο αναπτυξιακό, όσο και στο κοινωνικό μοντέλο, προς μια πιο προοδευτική κατεύθυνση.

Η πολιτική της αρπαχτής

Ποια ήταν η μεγαλύτερη πρόκληση και εργατική κρίση που κληθήκατε να διαχειριστείτε στη διάρκεια της θητείας σας ως μέλος της ηγεσίας της ΔΕΟΚ;

Η οικονομική κρίση, που οδήγησε στο κούρεμα των καταθέσεων και στην κατάρρευση της οικονομίας, ήταν αναμφισβήτητα η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετώπισε το συνδικαλιστικό κίνημα μετά από την τουρκική εισβολή το 1974.

Μέσα από το λεγόμενο μνημόνιο που επέβαλαν οι δανειστές στην τότε Κυβέρνηση του τόπου, επιχειρήθηκε η μεγαλύτερη απαξίωση της εργασίας στη σύγχρονη ιστορία του εργατικού κινήματος της Κύπρου.

Η εσωτερική υποτίμηση που επέβαλαν οι νεοφιλελεύθεροι κύκλοι της Ευρώπης και του ΔΝΤ οδήγησε στην κατάρρευση του κοινωνικού κράτους, στη δραματική αύξηση της ανεργίας, στη μείωση των εισοδημάτων και στην ένταση των κοινωνικών ανισοτήτων.

Δέκα χρόνια μετά το κούρεμα και την εφαρμογή του σκληρού μνημονίου, οι πληγές παραμένουν ανοιχτές, εφόσον η ισορροπία στην αγορά εργασίας δεν έχει αποκατασταθεί. Όπως γνωρίζετε, το μερίδιο των εισοδημάτων ως προς το ΑΕΠ, συγκριτικά με το 2012, έχει μειωθεί από το 48% στο 41%, ενώ το μερίδιο των κερδών των επιχειρήσεων έχει αυξηθεί από το 18% στο 28%.

Η επαναφορά του θεσμού της ΑΤΑ συνεχίζει να ωφελεί περισσότερο τους υψηλόμισθους και όχι τους χαμηλόμισθούς.Θεωρείτε πως έφτασε ο καιρός για πιο ουσιαστικές αλλαγές ή θα επιμείνετε απλώς στην καταβολή της στο 100% της αύξησης του πληθωρισμού;

Ο θεσμός της ΑΤΑ έχει σαν στόχο την αποκατάσταση της αγοραστικής αξίας των μισθών από τη μείωση που θα υποστούν λόγω του πληθωρισμού. Δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να λειτουργήσει σαν εργαλείο κοινωνικής πολιτικής. Όπως γνωρίζετε, το ποσοστό των εργαζομένων που ωφελείται από την ΑΤΑ στον ιδιωτικό τομέα δεν ξεπερνά το 36%. Επομένως, θα πρέπει να εργασθούμε ώστε το δικαίωμα να επεκταθεί και στους υπόλοιπους εργαζόμενους.

Θεωρώ ότι ο στόχος αυτός είναι εφικτός και μπορεί να επιτευχθεί μέσω της ενσωμάτωσης της ΑΤΑ στον Εθνικό Κατώτατο Μισθό και της διεύρυνσης των συλλογικών συμβάσεων.

Σε ό,τι αφορά το θέμα του εκσυγχρονισμού ή και κάποιων αλλαγών στον θεσμό, πιστεύω ότι αυτό μπορεί να γίνει στα πλαίσια του νέου γύρου διαπραγματεύσεων. Η φιλοσοφία του θεσμού δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να αλλοιωθεί, ούτε είναι σωστό να συνδέεται η ΑΤΑ με τον δείκτη παραγωγικότητας, όπως το έχει θέσει πρόσφατα ο υπουργός Οικονομικών.

Η παραγωγικότητα λαμβάνεται υπόψη στις διαπραγματεύσεις για την ανανέωση των συλλογικών συμβάσεων και αφορά τη βελτίωση των μισθολογικών ωφελημάτων των εργαζομένων. Δεν μπορεί να συνδέεται με την αποκατάσταση της αγοραστικής αξίας του μισθού λόγω του πληθωρισμού. Το αφήγημα των εργοδοτικών οργανώσεων ότι ο θεσμός της ΑΤΑ έχει καταργηθεί σχεδόν σε όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι παραπλανητικό. Η πραγματικότητα είναι ότι εκεί ενσωματώνεται ο πληθωρισμός μέσω των συλλογικών διαπραγματεύσεων, όταν ανανεώνονται οι συλλογικές συμβάσεις.

Τον λογαριασμό τον πληρώνει η εργατική τάξη

«Η κατάρρευση της οικονομίας ήταν αποτέλεσμα του καπιταλισμού καζίνο που εφάρμοσαν διαδοχικές κυβερνήσεις. Ένα αναπτυξιακό πρότυπο στο οποίο οι τράπεζες ήταν αυτές που διαδραμάτισαν πρωταγωνιστικό ρόλο και όχι οι παραγωγικές δυνάμεις της οικονομίας. Το πρόβλημα είναι ότι τον λογαριασμό κλήθηκε να τον πληρώσει η εργατική τάξη του τόπου και οι κοινωνικά ευάλωτες ομάδες, που οδηγήθηκαν στην περιθωριοποίηση και στα κοινωνικά παντοπωλεία.

Δεν είμαι βέβαιος ότι η πολιτική ελίτ και το οικονομικό κατεστημένο του τόπου έχουν πάρει το μάθημα τους από την πρωτοφανή αυτή οικονομική κρίση που πέρασε ο τόπος.

Η παρασιτική πολιτική της αρπαχτής συνεχίστηκε μέσω της βιομηχανίας ευρωπαϊκών υπηκοοτήτων, που εξέθεσε τον τόπο μας και υπονόμευσε την υγιή επενδυτική δραστηριότητα. Έχουμε ανάγκη από ένα νέο αναπτυξιακό πρότυπο, που θα βασίζεται στην έρευνα και την καινοτομία και θα ενσωματώνει τις σύγχρονες τεχνολογίες στην παραγωγική διαδικασία».

Ικανοποιητική η αύξηση του κατώτατου στα 1,000 ευρώ, αλλά…

Σας βρίσκει ικανοποιημένους, κ. Αναστασίου, η πρόσφατη απόφαση για την αναπροσαρμογή του Γενικού Κατώτατου Μισθού;

Θεωρώ σημαντική εξέλιξη την πρώτη αναπροσαρμογή μετά τη θεσμοθέτηση Εθνικού Κατώτατου Μισθού. Η πρώτη αναθεώρηση, που αφορούσε το 2023, δεν έγινε στην βάση των κριτηρίων που καθορίζονται στο διάταγμα. Κριτήρια που αποτυπώνονται αριθμητικά από το Τμήμα Στατιστικής και Ερευνών και επομένως αποτελούν αντικειμενική βάση αξιολόγησης.

Βασική διαπίστωση, όπως καταγράφεται από την εφαρμογή του Εθνικού Κατώτατου Μισθού το 2023, είναι ότι ο δείκτης της ανεργίας δεν επηρεάστηκε αρνητικά ενώ η απασχόληση παρουσίασε θετικό πρόσημο. Από τα στοιχεία καταγράφεται σαφής διάβρωση των μισθών, λόγω του υψηλού πληθωρισμού και σημαντική μείωση των απολαβών των εργαζομένων μεταξύ 2012-2023, ως ποσοστό επί του ΑΕΠ, από το 48% στο 41% και παράλληλη αύξηση της κερδοφορίας των επιχειρήσεων από τα 18% στο 28%.

Συνεκτιμώντας όλα τα δεδομένα, πιστεύω ότι ο Κατώτατος Μισθός θα έπρεπε να είχε αυξηθεί τουλάχιστον κατά 9%, δηλαδή στα χίλια είκοσι πέντε ευρώ. Επίσης, ο μισθός πρόσληψης που ισχύει για τους πρώτους έξι μήνες θα έπρεπε να είχε την ίδια αναλογική αύξηση, φθάνοντας τα €965,00. Είναι αλήθεια ότι ο υπουργός Εργασίας έπρεπε να βρει τη χρυσή τομή, καθορίζοντας το ύψος του μισθού στα €1000, που είναι μια ικανοποιητική αύξηση. Πρέπει να επισημάνω όμως ότι εξακολουθεί να παραμένει σε εκκρεμότητα το θέμα της ωριαίας απόδοσης του μισθού, αλλά και της ενσωμάτωσης και άλλων εργατικών δικαιωμάτων, όπως η ΑΤΑ και οι αργίες. Ο υπουργός Εργασίας έχει δηλώσει ότι θα διεξαχθεί ουσιαστικός κοινωνικός διάλογος για τα σημαντικά αυτά θέματα και αναμένω ότι θα τηρήσει την υπόσχεση του.

Ποιες είναι σήμερα οι κύριες προκλήσεις για την αγορά εργασίας, κ. Αναστασίου;

Ένα ερώτημα κομβικής σημασίας, στο οποίο θα πρέπει να δώσουμε απαντήσεις, είναι κατά πόσο και με ποιο τρόπο στα πλαίσια της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης έχουμε τη δυνατότητα να διαμορφώσουμε τις εξελίξεις και να προωθήσουμε αποτελεσματικά την εργασιακή και κοινωνική ατζέντα των διεκδικήσεων μας. Γιατί, όπως αποδεικνύεται και από την πρόσφατη ιστορία μας, οι αγορές είναι αυτές που καθορίζουν τις συντεταγμένες και τις πολιτικές, ανατρέποντας άρδην το ισοζύγιο μεταξύ των δυνάμεων της εργασίας και της εργοδοσίας.

Η συζήτηση αυτή διεξάγεται σε μια περίοδο που οι ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις, όπως και οι κλιματικές και οι δημογραφικές προκλήσεις, μεταβάλλουν τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την εργασία, μετασχηματίζοντας την οργάνωση και τη δομή της. Η μεγαλύτερη πρόκληση για τα συνδικάτα είναι να αναπτυχθούν δράσεις ώστε να πετύχουν τον καλύτερο συνδυασμό εργασίας και κοινωνικής προστασίας.

Είναι απαραίτητο να ξεκινήσει δομημένος κοινωνικός διάλογος, ώστε να σχεδιάσουμε το μέλλον της εργασίας, δημιουργώντας έναν άξονα σταθερότητας μεταξύ της επαγγελματικής εκπαίδευσης, της απασχόλησης και της κοινωνικής προστασίας, με στόχο τη διασφάλιση αξιοπρεπούς απασχόλησης. Πρέπει να αξιοποιήσουμε την τεχνητή νοημοσύνη και τις νέες τεχνολογίες, κατά τρόπο που να ενισχύουν την εργασία, την πρόοδο και την ευημερία και όχι να υπονομεύουν τις ατομικές ελευθερίες και τα εργασιακά δικαιώματα.

Σε προηγούμενη συνέντευξη μας είχατε κάνει λόγο για την ανάγκη περαιτέρω συνεργασίας μεταξύ των συντεχνιών, όπως και για την πρόταση της ΔΕΟΚ για τη δημιουργία Κογκρέσου Εργατικών Οργανώσεων.Εξακολουθείτε να θεωρείτε ότι οι συντεχνίες ακολουθούν μοναχική πορεία;

Η ενότητα του συνδικαλιστικού κινήματος είναι η αρχή και το τέλος των εργατικών διεκδικήσεων και των κοινωνικών κατακτήσεων. Είναι γεγονός ότι κορυφαία ζητήματα, όπως η αποκατάσταση της ΑΤΑ, η θέσπιση Εθνικού Κατώτατου Μισθού και η προστασία των εργαζομένων από τις συνέπειες του πληθωρισμού ένωσαν τα συνδικάτα της Κύπρου σε ένα κοινό μέτωπο διεκδικήσεων.

Η ΔΕΟΚ πιστεύει, όμως, ότι η ενότητα των συνδικάτων πρέπει να εκφράζεται σε θεσμοθετημένη βάση. Είναι για αυτό τον λόγο που προτείναμε τη δημιουργία Κογκρέσου Εργατικών Οργανώσεων. Στο Κογκρέσο θα συμμετέχουν όλες οι συνδικαλιστικές οργανώσεις και θα διασφαλίζεται πλήρως η αντιπροσωπευτικότητα και ο συνδικαλιστικός πλουραλισμός.

Δυστυχώς, μέχρι σήμερα δεν έγινε κατορθωτό να υιοθετηθεί αυτή η πρόταση. Ελπίζω μελλοντικά να γίνουν δεύτερες σκέψεις από τις δύο μεγάλες συντεχνίες και να την υιοθετήσουν. Στις περισσότερες χώρες λειτουργούν τριτοβάθμια συνδικαλιστικά όργανα, στα οποία συμμετέχουν όλα τα συνδικάτα.

Η ενότητα του συνδικαλιστικού κινήματος εκφράζεται σε ευρωπαϊκό αλλά και σε διεθνές επίπεδο. Είναι γνωστό ότι η ΣΕΚ και η ΔΕΟΚ είναι μέλη της Συνομοσπονδίας Ευρωπαϊκών Συνδικάτων. Επίσης οι οργανώσεις μας εκπροσωπούνται και στην παγκόσμια συνομοσπονδία εργατικών συνδικάτων, την ITUC. Η ΠΕΟ συμμετέχει στη διεθνή οργάνωση ΠΣΟ. Είναι εύλογο να διερωτάται κάποιος γιατί να μην μπορούμε να συμμετέχουμε σε ένα ενιαίο συνδικαλιστικό όργανο στην ίδια μας την πατρίδα.

Πώς κρίνετε το εργασιακό κίνημα σήμερα και τι προβλέπετε για το μέλλον του;

Τα τελευταία χρόνια το συνδικαλιστικό κίνημα αντιμετωπίζει νέες προκλήσεις, που οφείλονται στη φιλελευθεροποίηση και στη διεθνοποίηση των αγορών του κεφαλαίου του χρήματος και της εργασίας. Η απελευθέρωση των αγορών σε διεθνές επίπεδο έχει ανατρέψει τη σχέση κεφαλαίου – εργασίας, με αποτέλεσμα στην ευρωπαϊκή ζώνη να επιβληθούν απορρυθμίσεις και ανατροπές στις εργασιακές σχέσεις, στα συστήματα κοινωνικής προστασίας, καθώς και συρρίκνωση του εισοδηματικού μεριδίου της εργασίας.

Αναπόφευκτα στην αγορά εργασίας έχει ενισχυθεί το φαινόμενο της άτυπης απασχόλησης, με αποτέλεσμα την αποδυνάμωση των συνδικάτων και την υπονόμευση των συλλογικών συμβάσεων. Δεν ισχυρίζομαι ότι τα συνδικάτα δεν έχουν καμία ευθύνη για την απαξίωση που αντιμετωπίζουν σήμερα. Προφανώς δεν επέδειξαν τα σωστά αντανακλαστικά για να προστατεύσουν αποτελεσματικότερα στα δικαιώματα τους. Δεν πρέπει να παραγκωνίζουμε όμως τις διεθνές συνθήκες και τις σημαντικές αλλαγές στο εργασιακό περιβάλλον της Κύπρου μετά την ένταξη στην ΕΕ. Μπορεί να κερδίσαμε μέσα από το κοινοτικό κεκτημένο σημαντικά εργασιακά δικαιώματα, την ίδια ώρα όμως η ελεύθερη διακίνηση εργαζομένων ανέτρεψε ισορροπίες και υπονόμευσε εργασιακούς θεσμούς.

Δυστυχώς, η ΕΕ δεν διασφάλισε βασικές αρχές και δεν έθεσε κανόνες για μια δίκαιη κινητικότητα του εργατικού δυναμικού. Σήμερα η Ευρώπη αναζητά τρόπους για να αντιμετωπίσει την φτώχεια και τις κοινωνικές ανισότητες, που έχουν αυξηθεί σε όλα τα κράτη μέλη. Αποφάσισε την εφαρμογή του ευρωπαϊκού κοινωνικού πυλώνα, τον οποίο θα πρέπει να αξιοποιήσουμε. Ένα καλό παράδειγμα είναι η θέσπιση ευρωπαϊκής Οδηγίας για αξιοπρεπείς κατώτατους μισθούς. Στην Οδηγία περιλαμβάνεται η υποχρέωση των κυβερνήσεων να αναπτύξουν σχέδια δράσης με στόχο την κάλυψη των εργαζομένων από συλλογικές συμβάσεις σε ποσοστό 80%.

Ελπίζω στον κοινωνικό διάλογο που θα ακολουθήσει οι εργοδοτικές οργανώσεις να ανταποκριθούν θετικά και να συνεργασθούν για να υλοποιήσουμε αυτό τον σημαντικό στόχο.

ΔΕΟΚ, διάβασμα, οικογένεια, θέατρο και πολλές εκδρομές

Ποιο θα είναι το επόμενο βήμα για τον Ιωσήφ Αναστασίου μετά τη συνταξιοδότηση του;

Θα συνεχίσω να προσφέρω στη ΔΕΟΚ, υπό την ιδιότητα του απλού μέλους. Χαίρομαι, όμως, γιατί θα έχω αρκετό ελεύθερο χρόνο για να ασχοληθώ με τα πράγματα που αγαπώ. Στη βιβλιοθήκη περιμένουν τουλάχιστον δεκαπέντε βιβλία που αγόρασα αλλά δεν κατάφερα να διαβάσω λόγω έλλειψης χρόνου. Σίγουρα θα έχω περισσότερο χρόνο για τους ανθρώπους μου, για το θέατρο, το σινεμά και τις εξορμήσεις μου στην κυπριακή φύση, την οποία λατρεύω.

Θέλω με την ευκαιρία που μου δίνετε να εκφράσω τις θερμές ευχαριστίες μου και την ευγνωμοσύνη μου στην ηγεσία, τα επαγγελματικά στελέχη και στα χιλιάδες μέλη της ΔΕΟΚ, για την αγάπη και την στήριξη που μου πρόσφεραν όλα τα προηγούμενα χρόνια. Θερμές ευχαριστίες επίσης θέλω να εκφράσω και στις ηγεσίες των συνδικαλιστικών και εργοδοτικών οργανώσεων για την στενή συνεργασία που αναπτύξαμε, ακόμα και για θέματα που διατηρούσαμε τις διαφωνίες και τις διαφορές μας. Ένα μεγάλο ευχαριστώ οφείλω στην εφημερίδα σας για τον μεγάλο σεβασμό που επιδεικνύει στον πλουραλισμό και στο δικαίωμα της δημοκρατικής έκφρασης όλων των θέσεων και απόψεων.