Η έντονη απαίτηση για την επιλογή Προσωπικού Απεσταλμένου από τον ηγέτη της τουρκοκυπριακής κοινότητας Ερσίν Τατάρ οφείλεται, όπως και ο ίδιος ανέφερε, στο γεγονός πως ο ειδικός απεσταλμένος θα λειτουργούσε υπό το πλαίσιο που καθορίζει το Συμβούλιο Ασφαλείας και έτσι δε θα υπήρχε η ανάλογη ευελιξία ώστε να μπορούν να τεθούν νέες ιδέες για την επίλυση του Κυπριακού.

Με στόχο την αποφυγή οποιασδήποτε επισημότητας αλλά και αυστηρών πλαισίων, αυτή η κίνηση μπορεί να θεωρηθεί ως μια λογική συνέχεια τακτικισμού της άτυπης συνάντησης της Γενεύης του 2021.  H εν λόγω άτυπη συνάντηση και σύμφωνα με την ίδια την έκθεση του ΓΓ ήταν ιδέας της Τουρκίας (έκθεση S/2021/634 σελ.4 Παρ.15)  και στην οποία ο Ερσίν Τατάρ κατέθεσε εγγράφως συγκεκριμένη πρόταση έξι σημείων ένα εκ των οποίων περιλάμβανε την κυριαρχική ισότητα.

Τόσο οι άτυπες συναντήσεις όσο και οι «προσωπικοί» ή «ειδικοί» απεσταλμένοι αποτελούν διαπραγματευτικά εργαλεία για τα ΗΕ μέσω των καλών υπηρεσιών του ΓΓ με σκοπό να επιλύσουν διεθνείς διαφορές. Τα ΗΕ έχουν εισαγάγει αυτά τα διαπραγματευτικά εργαλεία ώστε ο ΓΓ να έχει μεγαλύτερη ευελιξία στον τρόπο επίλυση διεθνών διαφορών πάντοτε μέσα στο πλαίσιο των όρων εντολής του όμως. Το ΣΑ εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις ικανότητες του ΓΓ του οποίου παρέχει το δικαίωμα να λαμβάνει πρωτοβουλίες όπως αυτές δια μέσω των Συμβούλων του (π.χ. Απεσταλμένων), αλλά και των άτυπων διαδικασιών.

Μη δεσμευτικές στις άτυπες

Αυτό διότι οι επίσημες συνομιλίες ακολουθούν συγκεκριμένους κανόνες και διαδικασίες ενώ επίσης μπορεί να έχουν μεγαλύτερη δημοσιότητα και να απαιτούν τη δημοσίευση αποφάσεων. Αντιθέτως, οι άτυπες συναντήσεις μπορούν να παραμείνουν πιο κλειστές και διακριτικές, παρέχουν τη δυνατότητα για διευκόλυνση του διαλόγου και εξερεύνηση λύσεων ενώ ενίοτε χρησιμοποιούνται για προετοιμασία για επίσημες διαπραγματεύσεις. Επιπλέον, κάτι πολύ σημαντικό είναι πως οι αποφάσεις που λαμβάνονται σε άτυπες συνομιλίες είναι νομικά μη δεσμευτικές.

Μπορεί όμως μια συμφωνία μέσω άτυπης συνάντησης να αγνοήσει τα ψηφίσματα του ΟΗΕ ή να προωθηθεί χωρίς την ψήφιση νέου ψηφίσματος; Μπορεί η Προσωπική Απεσταλμένη να διαπραγματευτεί ιδέες εκτός των παραμέτρων του ΟΗΕ;

Θεωρώντας πως λειτούργησε το ΣΑ σε προηγούμενες περιπτώσεις, π.χ. Ιράν, Κοινό Ολοκληρωμένο Σχέδιο Δράσης (ΚΟΣΔ) – ψήφισμα 2221-2015, το οποίο τερμάτιζε με επιφύλαξη προηγούμενες διατάξεις ψηφισμάτων του ΣΑ για το ίδιο θέμα μέσω νέου ψηφίσματος,  μπορούμε να προσδιορίσουμε την απάντηση ως ένα βαθμό μέσα από κάποιους παράγοντες και αρχές. Ο πρώτος παράγοντας είναι η “Φύση της Συμφωνίας” και ο δεύτερος το “Πλαίσιο και Πρόθεση”. Αν η φύση της συμφωνίας είναι συμπληρωματική δηλαδή εάν η συμφωνία της διαπραγμάτευσης βασίζεται ή συμπληρώνει ένα υπάρχον ψήφισμα, τότε ίσως να μην απαιτείται νέο ψήφισμα. Και τα δύο έγγραφα μπορούν να συνυπάρχουν. Αν όμως είναι αντιφατική, δηλαδή εάν η συμφωνία έρχεται σε άμεση αντίθεση ή ακυρώνει τμήματα ενός υπάρχοντος ψηφίσματος, τότε μπορεί να είναι απαραίτητο ένα νέο ψήφισμα που να αναθεωρεί ή να ανακαλεί το προηγούμενο. Σε ότι αφορά τον δεύτερο παράγοντα, το Πλαίσιο και την Πρόθεση, αυτή εξαρτάται πρώτο, από τη σαφήνεια και την ακρίβεια, δηλαδή εάν η συμφωνία καθορίζει σαφώς τη σχέση της με τα υπάρχοντα ψηφίσματα, είτε συμπληρωματική είτε αντιφατική, ίσως να μην είναι απαραίτητο ένα νέο ψήφισμα. Αν αυτή όμως χαρακτηρίζεται από αμφισημία, δηλαδή εάν η συμφωνία αφήνει ασαφή την επίδρασή της σε προηγούμενα ψηφίσματα, τότε ένα νέο ψήφισμα που διευκρινίζει ή επιλύει πιθανές διαφωνίες μπορεί να είναι χρήσιμο.

Τα έξι σημεία Τατάρ

Το πιο πάνω εξηγεί προφανώς κατά την άποψη μου το λόγο που το πρώτο σημείο από τα έξι που κατέθεσε ο Ερσίν Τατάρ στη Γενεύη είναι να αναλάβει ο ΓΓ πρωτοβουλία ώστε το ΣΑ να υιοθετήσει ψήφισμα-απόφαση στο οποίο θα διασφαλίζεται το ισότιμο διεθνές status και η κυριαρχική ισότητα. Το δεύτερο σημείο από τα έξι είναι η έναρξη των διαπραγματεύσεων υπό τα νέα δεδομένα. Δηλαδή, λόγω του ότι η πρόταση είναι σε άμεση αντίθεση με σχετικά ψηφίσματα προωθεί την ιδέα νέου ψηφίσματος ώστε ακριβώς να υπάρχει η δυνατότητα διαπραγμάτευσης στη βάση των δύο κρατών και ως αποτέλεσμα τούτου η νέα διαπραγμάτευση να θεωρείται εντός των παραμέτρων του ΟΗΕ.

Ισχυρή εντολή από το ΣΑ

Ένα στοιχείο πολύ σημαντικό αλλά και καθοριστικό κατά την άποψη μου είναι η αντίδραση του ιδίου του ΓΓ σε σχέση με την άτυπη της Γενεύης. Την απάντηση μας τη δίνει η ίδια η αναφορά του προς το ΣΑ, S/2021/634,  της 9ης Ιουλίου σελίδα 8 παρ. 39 ενότητα “Παρατηρήσεις”: “In an informal meeting convened without preconditions, it is useful that all parties are able to express their positions in an open manner; however, it is clear that, as Secretary-General, I am guided in the negotiations on Cyprus by relevant Security Council resolutions that have established the United Nations parameters.”

Ως εκ τούτου, συμπεραίνουμε πως αν και μέσω άτυπων συνομιλιών μπορεί να δοθεί η απαιτούμενη ευελιξία και διάλογος, ακόμα και ευρηματικότητα, δεν είναι απλό θέμα ο ΓΓ του ΟΗΕ να μη λάβει υπόψη τις παραμέτρους και τα ψηφίσματα του ίδιου του οργανισμού.  Ακόμα και αν ο ΓΓ καταλήξει σε κάποιο πλαίσιο λύσης ή αποδεκτές προτάσεις ως βάση για περαιτέρω διαπραγματεύσεις, θα πρέπει να υποστηρίζεται από εντολή του ΣΑ μέσω ψηφίσματος. Αυτό ακριβώς είχε γίνει με τη “δέσμη ιδεών” Γκάλι η οποία κατατέθηκε ως ιδέα μέσω της αναφοράς προς το ΣΑ (S23780 της 3ης Ιουλίου του 1992) και η οποία έγινε αποδεχτή από το ΣΑ. Μέσω του ψηφίσματος 774 ο τότε ΓΓ είχε πάρει ισχυρή εντολή από το ΣΑ για να προωθήσει τη δέσμη ιδεών ως πλαίσιο λύσης. Να θυμίσω πως στις 23 Ιουνίου του ιδίου έτους,  εννέα δηλαδή μέρες πριν την εν λόγω αναφορά του Μπούτρος Γκάλι, ο πρώην Πρόεδρος Βασιλείου και ο Ντενκτάς συναντήθηκαν σε άτυπη στη Νέα Υόρκη.

Σε ότι αφορά τον θέμα της «προσωπικού» απεσταλμένου, αυτή και σε σχέση με «ειδικό» απεσταλμένο παρουσιάζει όντως κάποιες διαφορές. Ο προσωπικός απεσταλμένος διορίζεται άμεσα από τον Γενικό Γραμματέα του ΟΗΕ, έχοντας ευρεία εξουσιοδότηση και εστιάζοντας σε μια συγκεκριμένη κρίση ή πρόβλημα. Λειτουργεί με μεγαλύτερη αυτονομία και ευελιξία, έχοντας άμεση πρόσβαση στον Γενικό Γραμματέα. Αντίθετα, ο ειδικός απεσταλμένος διορίζεται συνήθως ύστερα από σύσταση οργάνου του ΟΗΕ (π.χ. ΣΑ), με πιο εξειδικευμένη εντολή και εστίαση σε μια περιοχή ή ζήτημα. Λειτουργεί με πιο περιορισμένη εξουσιοδότηση, όντας υπόλογος στο εν λόγω όργανο.

Ρόλος και ψηφίσματα

Στο ουσιαστικό μέρος και κατά πόσο ένας/μία προσωπικός/η απεσταλμένος μπορεί να δημιουργήσει προϋποθέσεις συζήτησης εκτός παραμέτρων του ΟΗΕ δεν μπορεί να υπάρξει, δεδομένου πως αναφέρει στο ΓΓ και ο ΓΓ όπως έχω αναλύσει προηγουμένως στο ΣΑ. Μπορεί μεν να διερευνήσει διάφορες ιδέες αλλά θα πρέπει αυτές, κατά την άποψη μου, να μπορούν να προωθηθούν με επιτυχία, αλλιώς θα πρόκειται περί αντιπαραγωγικής εργασίας ή ακόμα και δημιουργίας αδιεξόδου (ως αποτέλεσμα της λανθασμένης στρατηγικής προσέγγισης).

Η συμφωνία και των δύο μερών είναι sine qua non για συνέχιση του διαλόγου. Ως εκ τούτου καταλήγουμε στο σημαντικό στοιχείο πως πρέπει οι προθέσεις να αναζητούνται επί τη βάση στοιχείων που να απορρέουν από δεδομένα και πλαίσια τα οποία είναι αποδεκτά βάση των παραμέτρων των ΗΕ. Αν αντιθέτως με τα πιο πάνω επιζητηθεί υποχώρηση της μίας πλευράς για να υιοθετήσει προτάσεις εκτός των ψηφισμάτων του ΟΗΕ τότε θα πρόκειται περί σοβαρού ατοπήματος.

Αυτό που επιπλέον αξίζει αναφοράς είναι πως αν και «προσωπικός» ένας απεσταλμένος υπό τον ΓΓ, αυτό δε σημαίνει πως ο ΓΓ δεν μπορεί να τού αναθέσει ρόλο, ο οποίος να ορίζεται από συγκεκριμένα ψηφίσματα.  Για παράδειγμα, ο προσωπικός απεσταλμένος του ΓΓ για τη Δυτική Σαχάρα, Στέφαν ντε Μιστούρα, συνεργάζεται με όλα τα μέρη με γνώμονα την απόφαση 2548 (2020) του Συμβουλίου Ασφαλείας και άλλα σχετικά ψηφίσματα.

Η απόκλιση από τις αρχές και τους σκοπούς των ΗΕ και η παραγνώριση των ψηφισμάτων δεν πρέπει να είναι ούτε επιλογή, ούτε θέμα προς διαπραγμάτευση. Αποτελεί υποχρέωση για προστασία της διεθνούς νομιμότητας και αποφυγής δυσάρεστων προηγούμενων για αποφυγή δημιουργίας δυσάρεστων προηγούμενων.

*Ο Σταύρος Αγγελίδης είναι κάτοχος Μάστερ στη Διεθνή Πολιτική και Διπλωματία.