«Υπόθεση Στεφανίδη» – Για όσους αναζητούν τεκμήρια

Πριν από λίγες ημέρες ξαναήλθε στην επικαιρότητα μέσω τηλεοπτικής εκπομπής η «υπόθεση Στεφανίδη», η εκτέλεση του στελέχους της ΕΟΚΑ στη Λευκωσία Γιαννάκη Στεφανίδη από συναγωνιστές του προς το τέλος του απελευθερωτικού Αγώνα.

Η ιστορία είναι γνωστή, καθώς πρόκειται για την πιο πολύκροτη από τις εκτελέσεις που έγιναν από την ΕΟΚΑ κατά το 1955-1959 και για την οποία η οικογένεια του Γιαννάκη Στεφανίδη, ο πατέρας του πάτερ Ανδρέας Στεφανίδης και τα αδέλφια του, έχουν αφιερωθεί από το 1959 σε πολύχρονο αγώνα για να αποκαταστήσουν τη μνήμη του παιδιού και αδελφού τους.

Έχοντας ασχοληθεί ερευνητικά με τον Αγώνα της ΕΟΚΑ, έχω μελετήσει και την «υπόθεση Στεφανίδη» και μου δόθηκε η ευκαιρία, εδώ και πολλές δεκαετίες, να συζητήσω για ώρες με πολλούς ανθρώπους, με κάποιους εκ των οποίων μάλιστα συνδεόμουν ή συνδέομαι φιλικά, που είτε υποστήριζαν και υποστηρίζουν ότι ο Γιαννάκης Στεφανίδης είχε πέσει θύμα μιας καλοστημένης πλεκτάνης και σκευωρίας από συναγωνιστές του, είτε θεωρούσαν και θεωρούν ότι η εκτέλεση, με τους άτυπους κανόνες της ΕΟΚΑ, ήταν αυστηρή μεν αλλά δικαιολογημένη. Είτε, κάποιοι άλλοι, δεν μιλούσαν καθόλου για αυτήν.

Με την πάροδο των ετών, έχω διαμορφώσει άποψη για την υπόθεση, αφού, ευτυχώς, εκτός από τις προφορικές αφηγήσεις, διαλογικές συζητήσεις, τηλεοπτικές εκπομπές, ψιθύρους και απόλυτες βεβαιότητες, έχουν διασωθεί και πολύτιμα γραπτά τεκμήρια που βοηθούν στην κατανόηση και στη διαμόρφωση της εικόνας.

Όπως έχω γράψει και παλιότερα, το κεφάλαιο των εκτελέσεων που πραγματοποίησε η ΕΟΚΑ για έναν ιστορικό ερευνητή είναι, επώδυνο μεν, αλλά σχετικά εύκολο: επειδή, απλούστατα, ο ιστορικός καταγράφει και ερμηνεύει και δεν απονέμει δικαιοσύνη. Στον Αγώνα του 1955-1959, όπως σε όλες τις επαναστάσεις ή σε ανάλογα κινήματα εκτελέστηκαν ή τιμωρήθηκαν άνθρωποι και για λόγους που σήμερα φαίνονται παράλογοι ή υπερβολικοί. Ακόμη, δεν αποκλείεται άνθρωποι να έχασαν τη ζωή τους εξαιτίας λανθασμένων πληροφοριών ή εκτιμήσεων. Από την άλλη, το μικρό του τόπου μας και η ανάλογη απόσταση από την εποχή του 1955 μεγιστοποιεί τις δυσκολίες και επιβάλλει ακόμη μεγαλύτερη προσοχή.

Εξίσου σημαντικό ζήτημα, όμως, είναι το πώς γίνεται η αναψηλάφηση και η δημόσια συζήτηση των υποθέσεων αυτών. Κατά την άποψή μου η πρόσφατη τηλεοπτική εκπομπή που προβλήθηκε στις 7 Απριλίου 2024 όχι μόνο αδίκησε και στοχοποίησε χωρίς κανένα αντίλογο συγκεκριμένα πρόσωπα, και ειδικότερα τον αγωνιστή και πρέσβη της Κυπριακής Δημοκρατίας, Άνδρο Νικολαΐδη, ο οποίος απεβίωσε πριν από τρία χρόνια, αλλά παραβίασε και τη στοιχειώδη δημοσιογραφική δεοντολογία και τους βασικούς κανόνες της έρευνας.

Θυμίζω, λοιπόν, για όποιον επιθυμεί να διαμορφώσει μια όσο γίνεται σφαιρική και πληρέστερη εικόνα για την «υπόθεση Στεφανίδη», τρία βασικά κείμενα τα οποία δεν αναφέρθηκαν καθόλου στη συγκεκριμένη τηλεοπτική εκπομπή. Συντάκτης και των τριών ο Σπύρος Παπαγεωργίου, γνωστός τόσο για τη δημοσιογραφική και συγγραφική του δράση όσο και για τις πολιτικές του απόψεις, στενός συνεργάτης του Γ. Γρίβα μέχρι τον θάνατο του τελευταίου. Ο Παπαγεωργίου δημοσίευσε στο βιβλίο του «Κυπριακή θύελλα» (Λευκωσία: εκδόσεις Κ. Επιφανίου, 1977, σσ. 560-561) φωτοτυπίες αλληλογραφίας και διαταγών του Γρίβα-Διγενή (υπογράφει ως «Άτλας») προς τον «Λαέρτην» (Πολύκαρπο Γιωρκάτζη) και «Αινείαν» (Γιαννάκη Στεφανίδη).

Και επανήλθε με το άρθρο «Αινείας να εκτελεσθή!» που δημοσιεύθηκε στο «Περιοδικό» στις 29 Νοεμβρίου 1986, στις σσ. 30-36, το οποίο ο ίδιος χαρακτηρίζει «οδυνηρότατο κείμενο», καθώς ως στέλεχος της ΕΟΚΑ στην Αγλαντζιά είχε άμεση γνώση της υπόθεσης από το 1959. Και σε αυτό το άρθρο δημοσιεύονται αποσπάσματα διαταγών του Γρίβα-Διγενή και κατοπινής αλληλογραφίας για το θέμα. Τέλος, ο Παπαγεωργίου έγραψε στις 16 Ιανουαρίου 1992 προσωπική επιστολή 14 σελίδων στον π. Ανδρέα Στεφανίδη, όπου παραθέτει αρκετά τεκμήρια για την υπόθεση, κατατάσσει τον Γιαννάκη Στεφανίδη «στην κατηγορία των θυμάτων του Αγώνα και στην τάξη των ατυχησάντων αγωνιστών» και υποστηρίζει ότι «η εκτέλεση (και όχι η «δολοφονία» όπως γράφετε [απευθύνεται στον π. Α. Στεφανίδη]) έγινε περί την 20η Νοεμβρίου 1958». Η επιστολή του Σπ. Παπαγεωργίου δημοσιεύθηκε στην εφημ. «Ελευθερία της Γνώμης», στο φ. 2 Μαΐου 1992. Επιπλέον στοιχεία για την υπόθεση έφερε ο δημοσιογράφος Μακάριος Δρουσιώτης, στο βιβλίο του «ΕΟΚΑ η σκοτεινή όψη», όπου χρησιμοποίησε τα «Πρακτικά της Συνεδρίας Ανακουφίσεως Παθόντων για την υπόθεση Γιαννάκη Στεφανίδη» του 1968-1969. Αναφορά στην έρευνα του Δρουσιώτη έγινε στην τηλεοπτική εκπομπή της 7^ης Απριλίου 2024.  

Παράλληλα, σημαντικά στοιχεία για την υπόθεση έχουν κατατεθεί, από όσο γνωρίζω, στο Αρχείο του ΣΙΜΑΕ, από το προσωπικό αρχείο της τομεάρχου Λάρνακας, Ελενίτσας Σεραφείμ-Λοΐζου. Τα έχει καταθέσει ο επίσης αποβιώσας σύζυγος της Σεραφείμ, Κωνσταντίνος Λοΐζου, από τους πιο σεβαστούς και κοινά αποδεκτούς αγωνιστές, που δεν είχε οποιανδήποτε άμεση ανάμειξη στην υπόθεση.

Τέλος, τη μαρτυρία του για τα γεγονότα, πέρα από άλλες επιστολές προς τον Γρίβα-Διγενή που αναφέρει και ο Παπαγεωργίου, καταθέτει ο ίδιος ο Άνδρος Νικολαΐδης σε 15σέλιδη έκθεσή του, ημερομηνίας 20 Ιανουαρίου 2004, με τετρασέλιδο παράρτημα και τίτλο «Αναμνήσεις για την Πατρίδα. Συνοπτικό σημείωμα για τη συμμετοχή του Άνδρου Α. Νικολαΐδη στον απελευθερωτικό Αγώνα της ΕΟΚΑ, 1955-1959». Η έκθεση του Α. Νικολαΐδη, από όσο ξέρω, επίσης έχει κατατεθεί στο Αρχείο του ΣΙΜΑΕ από τον Φεβρουάριο του 2004. Σε άλλη επιστολή του Α. Νικολαΐδη, ημερομ. 10 Μαρτίου 2003 προς τον τότε πρόεδρο του ΣΙΜΑΕ αναφέρεται στον εξώδικο συμβιβασμό που έγινε για την αγωγή που είχε καταθέσει ο Νικολαΐδης εναντίον του ΡΙΚ για την εκπομπή «Χωρίς Πλαίσια», ημερομ. 22 Οκτωβρίου 1991. Σύμφωνα με την επιστολή, για την απόσυρση της αγωγής συμφωνήθηκε να δοθεί στον Άνδρο Νικολαΐδη αποζημίωση ύψους 25.000 λιρών Κύπρου από την Ασφαλιστική Εταιρεία του ΡΙΚ και επιστολή απολογίας από τον τότε πρόεδρο του Δ.Σ. του ΡΙΚ.

Κομβικό στοιχείο της υπόθεσης αποτελεί η ημερομηνία θανάτου του Γιαννάκη Στεφανίδη, διαφορετική για κάθε άποψη, είτε τον Νοέμβριο του 1958 είτε τον Φεβρουάριο του 1959. Όσοι έχουν μελετήσει την υπόθεση γνωρίζουν ότι αυτή μπορεί να υπολογιστεί με σχετική ευκολία. Όμως, και αυτό το θέμα, η συγκεκριμένη τηλεοπτική εκπομπή δεν το ανέδειξε επαρκώς.

Θα κλείσω με μια επιγραμματική φράση του Σπύρου Παπαγεωργίου (1986), ο οποίος σε αντίθεση με τον γράφοντα είχε γνωρίσει και τον Στεφανίδη και ήταν και ο ίδιος αγωνιστής της ΕΟΚΑ: «Ο Γιαννάκης Στεφανίδης υπήρξε λαμπρός πατριώτης και αγωνιστής, αλλά όχι λιγότερο πατριώτες και αγωνιστές ήταν κι εκείνοι στους οποίους βαρύς έπεσε ο κλήρος να εκτελέσουν – κατόπιν διαταγής – [η υπογράμμιση στο πρωτότυπο] τον συναγωνιστή τους». Όσοι έχουν μελετήσει τον Αγώνα της ΕΟΚΑ και μπορούν να τον ξεχωρίζουν από τις κατοπινές πολιτικές διαδρομές και αντιπαραθέσεις των πρωταγωνιστών του, μπορούν να κατανοήσουν την τελευταία φράση.

*Ο Πέτρος Παπαπολυβίου είναι ιστορικός.