Ο Μαρξ μιλάει για την πάλη των τάξεων και ο Φρόυντ ανακαλύπτει το ασυνείδητο. Ο Πικάσο ζωγραφίζει αφηρημένες φιγούρες και ο Λε Κορμπυζιέ σχεδιάζει σπίτια πάνω σε κολώνες και χωρίς στέγες. Κάπως έτσι ξεκινά μια επανάσταση ενάντια στον συντηρητισμό της εποχής. Η επανάσταση αυτή αγγίζει και την Κύπρο αφήνοντας το σημάδι της σε πολλά κτίσματα. Τι απομένει σήμερα και τι μπορεί να σωθεί;
Το κίνημα του μοντερνισμού στην Κύπρο εμφανίζεται γύρω στη δεκαετία του ’30 όταν οι πρώτοι σπουδαγμένοι αρχιτέκτονες επιστρέφουν στον τόπο κι αρχίζουν να εργάζονται. Αν και δεν υπάρχει οργανωμένο αρχείο για το θέμα, τα χνάρια της ιστορίας οδηγούν στον Πολύβιο Μιχαηλίδη (1907-1960), ο οποίος θεωρείται πρωτεργάτης όχι μόνο στην Κύπρο αλλά και στην Ελλάδα. Φανερά επηρεασμένος από τον Λε Κορμπυζιέ στο γραφείο του οποίου δούλεψε στο Παρίσι, μετέφερε τις ιδέες του μοντέρνου κινήματος και στην Κύπρο όπου εγκαταστάθηκε το 1935.
Τα πρώτα σημάδια καταγράφονται στο Νοσοκομείο της Λευκωσίας, το οποίο κατεδαφίστηκε πρόσφατα όπως και στο Σανατόριο της Κυπερούντας τα οποία υλοποιήθηκαν επί αποικιοκρατίας. Όπως εξηγεί η καθηγήτρια του πανεπιστημίου Κύπρου Παναγιώτα Πύλα, «η αποικιοκρατική τότε διοίκηση φλερτάρει με την ιδέα ότι η μοντέρνα αρχιτεκτονική -αντικατοπτρίζοντας μια αισθητική του ρασιοναλισμού και του διεθνισμού καθώς και μια εξιδανίκευση της επιστημονικής προόδου- μπορούσε να υποστηρίξει την ευρύτερη αποικιοκρατική πολιτική προωθώντας στις αποικίες τα δυτικά ιδανικά περί τεχνολογικής προόδου ή βέλτιστης λειτουργίας» (από την έκδοση του Τμήματος Πολεοδομίας «Μαθαίνοντας από την Κληρονομιά του Μοντέρνου»).
Κάτω από το πνεύμα αυτό ο Πόλυς (όπως ήταν γνωστός) Μιχαηλίδης βρίσκει εύφορο έδαφος για να εφαρμόσει τις ιδέες του, μαζί με τον αδελφό του Γιώργο, ο οποίος ήταν πολιτικός μηχανικός και είχαν μαζί το γραφείο Μιχαηλίδης Bros. Στη συνέχεια και κυρίως με την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας και των αναγκών που προέκυψαν σε όλους τους τομείς – τουρισμός, σχολεία, βιομηχανία, στέγαση- το κίνημα του μοντερνισμού οικοδομεί μια άλλη Κύπρο.
Το ξενοδοχείο Mare Monte στην Κερύνεια, το Miramare στη Λεμεσό, το Αμαθούς στη Λεμεσό, το δημαρχείο Αμμοχώστου, το αεροδρόμιο Λευκωσίας, Δημοτικές Αγορές, το Yπουργείο Εργασίας, το Περίπτερο στον Δημοτικό Κήπο Λεμεσού, η Σχολή Τέρρα Σάντα, η Διεθνής Κρατική Έκθεση, εργοστάσια κι άλλες βιομηχανικές μονάδες, τράπεζες, εκκλησίες, πολυκατοικίες καθώς και πολλές κατοικίες βάζουν για τα καλά την Κύπρο στον χάρτη του Μοντερνισμού με την αρχιτεκτονική να κινείται παράλληλα με τις εικαστικές τέχνες στο ίδιο πνεύμα, φέρνοντας έναν άλλο αέρα στον τόπο. Το κύμα αυτό ανακόπτεται με την τουρκική εισβολή όταν η επείγουσα ανάγκη στέγασης, αλλά και όλες οι βίαιες ανατροπές που επέφερε αλλάζουν τα δεδομένα.
Κοιτάζοντας πλέον προς τα πίσω, όχι μόνο νοσταλγία προκαλούν πολλά από τα δείγματα αυτά του Μοντερνισμού αλλά και θαυμασμό. Παρά το γενικό πλέον αίσθημα εκτίμησης της κληρονομιάς αυτής, λίγα διασώζονται, κάποια στα κατεχόμενα και άλλα στις ελεύθερες περιοχές σε κακά χάλια. Αρκετά έχουν διασωθεί σε φωτογραφίες ωστόσο δεν υπάρχει πουθενά ένα οργανωμένο αρχείο με φωτογραφίες, σχέδια, περιγραφή.
Μία προσπάθεια ανάδειξης του θέματος έγινε πριν μια δεκαετία από το Τμήμα Πολεοδομίας στα πλαίσια των εκδηλώσεων Ευρωπαϊκές Ημέρες Κληρονομιάς με κάποια καταγραφή, έκθεση και σχετική έκδοση. Ωστόσο, δεν υπήρξε συνέχεια ούτε από τις αρχές ούτε ίσως από κάποια πανεπιστημιακή μονάδα. Πρόσφατα, με πρωτοβουλία του αρχιτέκτονα Βασίλη Πασιουρτίδη δημιουργήθηκε μία ηλεκτρονική πλατφόρμα στην οποία αναρτώνται σχετικά δείγματα και γίνεται διάλογος. Η πρωτοβουλία αυτή, όπως μας εξηγεί ο ίδιος, προέκυψε από τη μεγάλη αγάπη που έχει τόσο ο ίδιος όσο και η σύζυγός του επίσης αρχιτέκτονας Ελευθερία Σεργίδου, για τα κτήρια εκείνης της περιόδου.
«Ίσως γιατί μάς θυμίζουν την ανέμελη παιδική μας ηλικία, πριν από τον βίαιο τερματισμό της από την τουρκική εισβολή του 1974. Τα βλέπαμε με λύπη να εξαφανίζονται ένα-ένα, να κατεδαφίζονται και στη θέση τους να γίνονται νέα κτήρια ή ακόμα και να παραμένουν άδεια οικόπεδα ή να γίνονται πάρκινγκ. Σκεφτόμασταν πως κάτι θα έπρεπε να κάνουμε, τουλάχιστον να τα φωτογραφίζαμε και να τα καταγράφαμε. Η ύπαρξη της πλατφόρμας για τον Αθηναϊκό Μοντερνισμό έδωσε το έναυσμα για να γίνει κάτι αντίστοιχο και για τον κυπριακό».
Περίπτερο Δημόσιου Κήπου Λεμεσού, 1960-62. Αρχιτέκτονας: Φοίβος Πολυδωρίδης.
Η προσπάθεια βρήκε μεγάλη ανταπόκριση με αποτέλεσμα σήμερα να έχει πέραν των 3.250 μελών. Εκτός από τον ίδιο, ο οποίος είναι ο διαχειριστής της πλατφόρμας, συμμετέχουν ως συντονιστές οι Φάνος Ιωνίδης, Γιώργος Μεσαρίτης, Φειδίας Παυλίδης, Έμιλυ Σιάντου, Στέφανος Σταυρίδης, Μιχάλης Συρίμης και Χρίστος Χατζηβασιλείου. Από τις μέχρι σήμερα αναρτήσεις έχει διαφανεί πως πέραν από τα γνωστά έργα, έχουν εντοπιστεί κτήρια, σχεδόν άγνωστα «πραγματικά καλλιτεχνήματα» όπως τα χαρακτηρίζει ο Βασίλης Πασιουρτίδης. Τα οποία ωστόσο είναι φανερό πως δεν θα υπάρχουν για πολύ ακόμα. Για αυτό και επείγει όπως εφαρμοστεί ένα σχέδιο διατήρησης, ανάλογο με αυτό που ισχύει για τα παραδοσιακά με οικονομικά κίνητρα προς τους ιδιοκτήτες (χρηματοδότηση, φοροαπαλλαγές, μεταφορά συντελεστή κ.ά.) για την αποκατάσταση και ουσιαστική επανάχρησή τους ή ακόμα και για την ένταξη νέων χρήσεων σε αυτά. Ήδη άρχισε μία προσπάθεια από το Τμήμα Πολεοδομίας.
Ένα παράδειγμα είναι η Δημοτική Αγορά Λευκωσίας που αφού ανακαινιστεί, θα χρησιμοποιηθεί από το πανεπιστήμιο. Ανάλογη προσπάθεια γίνεται και στα κατεχόμενα. Σύμφωνα με τον κ. Πασιουρτίδη έχουν κηρυχθεί διατηρητέα ένας σημαντικός αριθμός κτηρίων του μοντερνισμού. Μεταξύ αυτών και πάνω από δέκα κτήρια του αρχιτέκτονα Ahmet Vural Behaeddin, αρκετά έργα του οποίου έχουν ήδη αναρτηθεί στην Πλατφόρμα. Εκτός από τις μεμονωμένες αναρτήσεις, ετοιμάζονται αφιερώματα/ άλμπουμ με το βιογραφικό τους και φωτογραφίες αντιπροσωπευτικών έργων εκπροσώπων του μοντερνισμού.
Ξενοδοχείο Mare Monte 1967-69. Αρχιτέκτονες: Ζεμπύλας & Κυθρεώτης.
Ήδη έχουν γίνει, με επιμέλεια του Χρίστου Χατζηβασιλείου αφιερώματα για τους Πεύκιο Γεωργιάδη (1935 – 2007), Benjamin (Benjion) Ginzburg (1895-1957), Χαρίλαο Δίκαιο (1912 – 2009), Δημήτρη (Τάκη) Θυμόπουλο (1919 – 2004), Ξενοφών Ιωαννίδη (1925 – 1985), Φώτη Κολακίδη (1923 – 2009), Νεοπτόλεμο Μιχαηλίδη (1920 – 1992), Πολύβιο (Πόλυ) Μιχαηλίδη (1907 – 1960), Σταύρο Οικονόμου (1916 – 2002), Ιωάννη (Γιάγκο) Περικλέους (1909 – 1993), Νίκο Σανταμά (1931 – 2017), Raglan (Rag) Squire (1912-2004), Οδυσσέα Τσαγγαρίδη (1904 – 1974), Ανδρέα Φωτιάδη (1924-1988).
Παράλληλα ετοιμάζεται ένας Διαδραστικός Χάρτης της Κύπρου που θα περιλαμβάνει όλα τα κτήρια του Κυπριακού Μοντερνισμού που έχουν ήδη αναρτηθεί και που θα αναρτώνται στο μέλλον, στις θέσεις τους με όλες τις διαθέσιμες για αυτά πληροφορίες και με παραπομπή (link) στη σχετική ανάρτηση/συζήτηση στην Ομάδα. Θα μπορεί δηλαδή κάποιος να εντοπίσει, να πληροφορηθεί και να επισκεφτεί από κοντά τα κτήρια αυτά, ή/και να προγραμματίσει από μόνος του ή/και με φίλους, φορείς, οργανώσεις κλπ, ένα «Περίπατο Κυπριακού Μοντερνισμού».
Κατοικία Καράβι, Λεμεσός 1957. Αρχιτέκτονας: Θ. Μαυρομμάτης.
Την ετοιμασία του Χάρτη ανέλαβαν οι Στέφανος Σταυρίδης και Γιώργος Μεσαρίτης. Όπως εξηγεί ο κ. Πασιουρτίδης στόχος είναι η καταγραφή -μέσω των αναρτήσεων- για τη δημιουργία ενός Αρχείου/ Βιβλιοθήκης των κτηρίων του Κυπριακού Μοντερνισμού, ολόκληρης της Κύπρου (συμπεριλαμβανομένων των κατεχομένων) κι ανεξαρτήτως εάν αυτά δεν σώζονται ή δεν έχουν υλοποιηθεί. Το υλικό μπορεί, κάποια στιγμή, να χρησιμεύσει ως υπόβαθρο για εξειδικευμένες έρευνες και μελέτες. Διευκρινίζει ωστόσο πως το ζητούμενο δεν είναι η καταγραφή μόνο κτηρίων του «καθαρόαιμου μοντερνισμού» ούτε μόνο εξαιρετικών αρχιτεκτονικών έργων ή αριστουργημάτων.
«Για να κατανοήσουμε την αρχιτεκτονική μας κουλτούρα στα μέσα του 20ού αιώνα, πέρα από φορμαλιστικές ή στυλιστικές κατηγοριοποιήσεις είναι σημαντικό να εντάξουμε την αρχιτεκτονική δημιουργία της εποχής μέσα στο ευρύτερο κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό πλαίσιο της Κύπρου και της ευρύτερης περιοχής. Η καταγραφή μας αποσκοπεί σε αυτό ακριβώς, δηλαδή τη δημιουργία μιας πιο σφαιρικής εικόνας, τουλάχιστον για το πώς μεταφράστηκαν και εφαρμόστηκαν οι ιδέες του μοντέρνου κινήματος στην Κύπρο. Το αρχείο αυτό θα μπορούσε να αποτελέσει τη βάση για μια πιο συστηματική μελέτη του Κυπριακού Μοντερνισμού, αλλά και του Μοντερνισμού της ευρύτερης περιοχής της Μέσης Ανατολής».
Κατοικία στη Λεμεσό. Αρχιτέκτονας: Φοίβος Πολυδωρίδης.
Οι αναρτήσεις μπορούν να γίνονται από οποιοδήποτε Μέλος της Ομάδας «Κυπριακός Μοντερνισμός / Cypriot Modernism» και να περιλαμβάνουν κτήρια στην Κύπρο – συμπεριλαμβανομένων κατοικιών – του μοντέρνου κινήματος (κυρίως από τον μεσοπόλεμο 1920 μέχρι και την τουρκική εισβολή 1974) για πληροφόρηση των υπολοίπων μελών, παρατήρηση, σχολιασμό και συζήτηση.
